احزاب موتور توسعه سیاسی

حزب به عنوان یک تجمع سیاسی سازمان یافته با اصول، مرام و مسلک و رویکرد مشخص، از فراورده های نظام های دموکراتیک است. بسیاری از صاحب نظران و جامعه شناسان حوزه سیاست، حزب را عاملی برای پیشرفت و ترقی دموکراسی می دانند و به طور کلی دموکراسی را بدون نظام حزبی قوی، غیرممکن می دانند. در واقع، هیچ جامعه ای نتوانسته است دموکراسی را بدون وجود احزاب، حفظ و توسعه دهد.

سابقه تشکیل حزب در ایران نزدیک به یک سده است. اما رشد احزاب در کشور در این دوران، به کندی صورت گرفته است. اغلب سیاست پیشگان ایران اعم از اصولگرا و اصلاح طلب از حزب و تحزب به عنوان یکی از ارکان جامعه دموکراتیک یاد می کنند.

اما فعالیت حزبی طی هشت سال گذشته به انزوا رفت و به نوعی کارکرد و جایگاه اصلی خود را از دست داد. برخی از دولتمردان گذشته به احزاب به عنوان مجموعه هایی زاید و فرصت طلب می نگریستند.

با روی کارآمدن دولت یازدهم و بازگشت کشور بر مدار عقلانیت، امیدها نسبت به تغییر نگاه رسمی نسبت به احزاب ایجاد شد. روز شنبه هفته جاری 14 دی ماه، نشست مشترکی بین نمایندگان احزاب و تشکل های سیاسی کشور با ˈعبدالرضا رحمانی فضلیˈ وزیر کشور دولت تدبیر و امید برگزار شد؛ نشستی که بسیاری از ناظران، از آن تعبیر به نقطه عطف و فصل جدید حیات حزبی در ایران کردند.



*** ضرورت فعالیت حزبی چیست؟

توجه به پدیده های اجتماعی و سیاسی و همچنین اهمیت به آنها در جامعه، مساله ای است که در طول تاریخ، همیشه مورد توجه متفکران و اندیشمندان قرار گرفته است. دموکراسی و تحزب نیز از زندگی اجتماعی و سیاسی جامعه به دور نیست. لذا می توان گفت حزب به عنوان تشکلی اجتماعی و سیاسی در هر جامعه ای می تواند دارای کارکرد خاص باشد. به طور کلی میان احزاب سیاسی و مساله دموکراسی پیوند دیرینه ای وجود دارد. رابطه احزاب با دموکراسی امری آشکار است؛ تا جایی که ˈ ماکس وبرˈ اندیشمند و جامعه شناس آلمانی، احزاب جدید را فرزندان دموکراسی می نامد.

ˈالاهه کولاییˈ فعال سیاسی و استاد دانشگاه تهران که سال ها سابقه فعالیت حزبی داشته است، در گفت و گویی با گروه پژوهش های خبری ایرنا، ضمن تاکید بر اهمیت و نقش احزاب در جوامع مختلف، اظهار داشت: در کشورهایی که توانستند دموکراسی را به عرصه عمل و اجرا درآورند، احزاب سیاسی نقش اصلی را بازی کرده اند برای سازمان و سازمان دادن به دیدگاه ها و طرز تلقی های مختلف در جامعه، نیاز به احزاب مختلف است و این احزاب هستند که می توانند نخبگان و صاحبنظران را در یک جا گردآوردند و امکان استفاده از نظرهای آنها را فراهم کنند.

نماینده مردم تهران در مجلس ششم در ادامه، با اشاره به وظایف متعدد احزاب در جامعه، تصریح کرد: در بسیاری از کشورها، احزاب نقش آموزشی دارند و از طریق احزاب است که راه حل هایی برای پرهیز از شکست مجدد در عرصه های سیاسی بررسی می شود. تحزب و دمکراسی دو واژه لازم و ملزوم یکدیگرند. بدون وجود حزب و تشکل های سیاسی که از آن به عنوان رکن سوم دموکراسی یاد می شود، نمی توان انتظار داشت که دموکراسی و همچنین آگاهی های سیاسی و جمعی در جامعه شکل بگیرد.

کولایی افزود: در کشورهایی که دموکراسی را به عنوان شیوه کشور داری برگزیده اند، تقویت احزاب در دستور کار قرار گرفته و حتی دولت ها به احزاب کمک های فراوانی می کند.

در همین ارتباط، ˈمحمد رضا راه چمنیˈ عضو حزب ˈوحدت و همبستگیˈ در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، با تاکید بر رابطه ی تنگاتنگ احزاب و دموکراسی، اظهار داشت: احزاب به عنوان رکن سوم دموکراسی در هر جامعه ای نقش اصلی را بازی می کنند.

وی در ادامه با اشاره به اینکه نظام ما بر اساس یک مردم سالاری دینی بنا نهاده شده است، گفت: احزاب با توجه به اصل هشتم قانون اساسی که بحث امر به معروف و نهی از منکر تعریف می کند، می توان ادعا کرد که احزاب در کشور نقش هدایت کننده و یا بازدارنده دارند.

این فعال سیاسی با بیان اینکه احزاب به عنوان نهادهای مدنی می توانند از حقوق مردم که در قانون اساسی مطرح شده است، دفاع کنند، خاطر نشان کرد: اگر جایی دیده می شود که حقوق مردم مورد توجه قرار نمی گیرد، احزاب می توانند با تذکر مانع از ضایع شدن حقوق مردم شوند.

از سوی دیگر ˈحمید رضا ترقیˈ عضو حزب ˈموتلفه اسلامیˈ هم در گفت و گویی با گروه پژوهش های خبری ضمن تاکید بر لزوم وجود احزاب در جامعه، اظهار داشت: کارکرد احزاب در نظام های سیاسی کشورها بر اساس تعریف عمومی که از احزاب می شود، عبارت است از افزایش آگاهی سیاسی، نقد و بررسی عملکرد مسوولان و افزایش میزان مشارکت مردم در انتخابات.

ترقی در ادامه با اشاره به نقش احزاب در کشورمان، گفت: در نظام جمهوری اسلامی بر اساس قانون فعلی احزاب، کارکرد های فوق به صورت کامل انجام نمی شود. و فعالیت احزاب تنها در جهت مشارکت در انتخابات یا انتقاد از دولت است.



*** وضعیت کنونی احزاب در ایران

جامعه شناسان سیاسی نظام های حزبی به سه دسته مختلف تقسیم می کنند. احزاب مردمی، احزاب انتخاباتی و احزاب حرفه ای. می توان گفت در کشور ما از هر سه مورد می توان پیدا کرد ولی احزاب در ایران بیشتر به صورت فصلی و قارچ گونه در زمان انتخابات ظهور می کنند. این تشکل های سیاسی بیشتر رویکرد در جهت کسب قدرت و نگاه ابزاری به رای مردم دارند.

ˈحسن روحانیˈ رییس جمهوری در مراسم معارفه ی وزیر کشور در تاریخ 28 مردادماه امسال، گفت: بنده از ابتدای نهضت اسلامی در ایران که در مهر سال 1341 شکل گرفت تا به امروز همه جریانات را به خوبی می شناسم و معتقدم که در کشور متاسفانه حزب و جناح به معنای واقعی کلمه نداریم؛ فعالیت های حزبی تنها در زمان انتخابات فعال شده و پس از آن از فعالیت ها کاسته می شود.

الاهه کولایی در ادامه گفت و گو با ایرنا در پاسخ به پرسشی درباره جایگاه کنونی احزاب در کشور، اظهار داشت: با توجه به تجربه تاریخی در کشور، یک پس زمینه منفی در باره احزاب در ایران وجود دارد و دولت ها با توجه به اینکه وابسته به اقتصاد نفتی هستند نمی توانند گفت آنها در خطر انتقاد احزاب قرار دارند.

وی، وابستگی بیش از حد دولت و اقتصاد به نفت را مانع شکل گیری بخش خصوص و تشکیل احزاب قدرتمند دانست و با بیان اینکه احزاب سیاسی وابسته به قدرت هستند، تصریح کرد: اصل در این ساز و کارها بر اساس وابستگی به قدرت سیاسی و اشخاص مختلف و دارای نفوذ است.

نماینده مجلس ششم در ادامه، ضمن مقایسه دولت ایران و ترکیه در زمینه احزاب سیاسی گفت: با توجه به شباهت های فراوانی که بین دو کشور وجود دارد در ترکیه ده ها سال است که احزاب به صورت آزاد مشغول به فعالیت هستند و این امر ناشی از بخش خصوصی قوی در این کشور است، ولی در کشور ما به دلیل رقابت ناسالم سیاسی احزاب موفقیت چندانی کسب نکرده اند.

در همین ارتباط، حمیدرضا ترقی با بیان اینکه در زمان حاضر احزاب بر اساس توانمندی خود دامنه فعالیت شان را گسترش داده اند، گفت: بعضی از احزاب تنها در زمان انتخابات فعال و گروه دیگر از این تشکل ها حتی در سیاست خارجی و انتقاد از دولت نیز فعال هستند.

محمدرضا راه چمنی هم در پاسخ به پرسشی درباره وضعیت کنونی احزاب در کشور، ضمن اشاره به تشکیل خانه احزاب، اظهار داشت: در حال حاضر خانه احزاب مجموعه ای است که می تواند هم بین احزاب مختلف و هم بین دولت و احزاب تعامل ویژه برقرار کند. وی از خانه احزاب به عنوان نهادی یاد کرد که فضا سازی لازم را برای تحزب گرایی در جامعه فراهم می کند.



*** چشم انداز وضعیت احزاب در دولت اعتدال

با روی کار آمدن دولت اعتدال و تاکید حسن روحانی مبنی بر بها دادن به احزاب و انتقاد وی از بی توجهی به این احزاب در دوره های گذشته، انتظار می رود فصل جدیدی برای فعالان سیاسی گشوده شود؛ هر چند رییس جمهوری خود را شخصیتی فراجناحی و به دور از وابستگی های حزبی، معرفی کرده است. دولت روحانی که با شعار اعتدال گرایی و تدبیر و امید قدم در میدان گذاشت ضمن بی طرف خواندن خود و عدم وابستگی به تمام جناح های کشور، اعلام کرد توجه ویژه ای به احزاب و گروههای مختلف خواهد داشت.

در همین زمینه و پس از سالها، احزاب سیاسی کشور روز شنبه گذشته دیداری با وزیر کشور داشتند. در این دیدار نمایندگان احزاب ضمن بیان دیدگاههای خود، ابراز امیدواری کردند که در آینده نزدیک بتوانند با رییس جمهوری دیدار و زمینه را برای رسیدن به کارکرد های ویژه نظام حزبی در جامعه فراهم آورند.

بسیاری از فعالان سیاسی و کارشناسان بر این اعتقادند دولت روحانی بر خلاف سلف خود رابطه خوبی با احزاب بنا نهاده است. آنها اعتقاد دارند در هشت سال ریاست جمهوری ˈمحمود احمدی نژادˈ فعالیت احزاب در کشور به حد اندازه قابل توجهی کاهش یافت. در این دوره پروانه ی تعدادی از احزاب و کانون های مردمی که در دوره های پیشین اجازه فعالیت داشتند، باطل شد یا تمدید نشد.

الاهه کولایی در ادامه گفت و گو با ایرنا، ضمن اشاره به شعار اعتدال گرایی دولت روحانی، اظهار داشت: شعار های انتخاباتی دکتر روحانی یکی از ضرورت هایی است که ضمن باز کردن فضا در جامعه برای فعالیت احزاب، در ذات خود باعث جلوگیری از رادیکالیسم نیز می شوند. با در نظر گرفتن محور برنامه روحانی، می توان گفت که فعالیت احزاب سیاسی در این برهه از زمان، باعث پیشبرد اهداف رییس جمهور شوند.

راه چمنی در پاسخ به پرسشی درباره دیدگاه روحانی درباره احزاب، گفت: حسن روحانی چه قبل و چه بعد از انتخابات همواره بر احترام و تعامل با احزاب پافشاری کرد. دولت روحانی اعتقاد دارد که احزاب نباید فصلی و باید به معنای واقعی گسترش پیدا کند و در امور مختلف اظهار نظر بکنند. لذا رویکرد دولت روحانی رویکرد تعاملی و تقویت کننده است.

وی با اشاره به جلسه احزاب با وزیر کشور گفت: رییس جمهوری از این طرح استقبال کرده است و ان شاء الله جلسه بعدی در حضور خود رییس قوه مجریه شکل می گیرد تا از نظرهای کارشناسی وی نیز استفاده شود.

حمید رضا ترقی هم درباره دیدگاه دولت اعتدال نسبت به وضعیت احزاب، گفت: حسن روحانی در اظهاراتی که مطرح کرد، علاقه مند به حضور احزاب در جایگاه خود است. اگر دولت می خواهد در برنامه ریزی به احزاب کمک کند باید یک معاونت نیز به احزاب اختصاص بدهد تا بتواند به صورت مستقیم با آنها در ارتباط باشد.

عضو حزب موتلفه اسلامی با مقایسه دولت های قبلی با دولت اعتدال در زمینه برخورد با احزاب، گفت: رغبت به فعالیت های حزبی می تواند وجه تمایز دولت اعتدال با دیگران باشد. در حالی که در دولت قبلی نه تنها رغبتی به این کار نبود بلکه فعالیت حزبی نقد و تخریب می شد.این در حالی است که دولت روحانی خود را رقیب احزاب تصور نمی کند بلکه برای آنها جایگاه همکاری و مشارکت در کارهای اجتماعی را قایل است.



** سخن آخر

در کشوری که مردم سالاری دینی پایه و اساس نظام آن را تشکیل می دهد، نمی توان به سادگی نقش احزاب و تشکل های سیاسی را نادیده گرفت. لذا اگر استفاده تمام و کمال از مزایا و مواهب فعالیت سازنده احزاب به عنوان یک ضرورت وجود دارد، باید دولت و قوای دیگر در کنار احزاب وظایف خود را به درستی انجام دهند.

در این زمینه چند نکته قابل توجه است؛ نخست اینکه باید جایگاه حزب در نظام سیاسی و نقل و انتقال قانونی و اخلاقی قدرت در کشور به صورت دقیق مشخص شود؛ زیرا دولت و نظام قانون گذاری ما باید برآمده از حزب باشد نه احزاب برآمده از دولت یا مجلس باشند.

دوم اینکه قانون احزاب در کشور به تصویب مجلس برسد و احزاب نیز طبق آن و بر اساس سیاست های کلان جامعه عمل کنند. وجود قانون جامع احزاب و عمل به آن علاوه بر آنکه می تواند به رشد تحزب در کشور کمک کند، شعور و فرهنگ سیاسی در توده های مردم را به سطح بالایی خواهد رساند.

هر چند که نشست تازه ی وزیر کشور با نمایندگان احزاب می تواند قدمی موثر در راه تعامل دولت و احزاب و تشکل های سیاسی باشد ولی صرف برگزار کردن این نوع نشست ها، جایگاه احزاب در عمل ارتقا نخواهد یافت

در این میان احزاب باید نقش اصلی را در فرهنگ سازی حزب گرایی در کشور بازی کنند؛ زیرا این تشکل ها با فعالیت های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی پیش انگاره ها و ذهنیت های مردم را نسبت به تحزب به آرامی و به صورت تدریجی تغییر می دهند؛ به گونه ای که شهروندان با برخورداری از حمایت قانونی و با اعتماد به احزاب برای هر کنش سیاسی اعم از انتخاباتی و غیر انتخاباتی به نهاد حزب مراجعه می کنند و سیاست نیز در کشور از وضعیت بی شکلی و مسوولیت گریزی به وضعیت نهادمند حزبی و پاسخگویی و مسوولیت پذیری تحول می یابد.

در پایان باید گفت با تشکیل احزاب نیرومند و فراگیر و همچنین تعامل دولت با این تشکل ها، بازدهی سیاسی در جامعه زیاد می شود و این بازدهی باعث توانمندسازی منابع و ظرفیت های نیروی انسانی خواهد شد. وضعیتی که در ادامه به ارتقای کیفی عملکرد قوای کشور می انجامد و روز به روز نهاد سیاست در ایران، قوی تر، عقلانی تر و توسعه یافته تر می شود.



*از: غفار میرزایی (گروه پژوهش های خبری)

پژوهش**2052**2054