تحولات خاورمیانه همچنان ادامه دارد

این روزها با سومین سالگرد تحولی مصادف است که خاورمیانه را برای همیشه تغییر داد. 3 سال پیش نیمی از جهان عرب صحنه اعتراض و انقلاب علیه دیکتاتورهای مورنگ‌کرده‌ای شد که هر کدام چندده سال در قدرت بودند. 4دیکتاتور سرنگون شدند و برای نخستین بار در تاریخ این کشورها انتخابات دمکراتیک برگزار شد، اما هنوز آنها روی آرامش را ندیده‌اند و در تلاطم هستند. با این حال اوضاع در این کشورها هیچگاه به قبل از انقلاب برنمی‌گردد.

تونس یک گام تا ساحل آرامش

تونس 11میلیون نفری نقطه آغاز جنبش بیداری اسلامی بود. انقلاب تونس ابتدا برپایه اعتراض به شرایط اقتصادی و بعد با درخواست آزادی‌های مدنی و سیاسی درگرفت. نخستین دستاورد انقلاب سرنگونی رژیم زین‌العابدین بن‌علی بود که در پی آن کمیته‌ای ریاستی شکل گرفت و به‌تدریج و با بازگشت مخالفان از خارج، شرایط برای شکل دادن به مرحله‌ای انتقالی در کشور فراهم شد.

در نخستین انتخابات آزاد کشور، حزب اسلامگرای نهضت به پیروزی رسید و قانون اساسی جدید نوشته شد و دولت به نخست‌وزیری یک اسلامگرا تشکیل شد. مرحله انتقالی در تونس همچنان ناتمام مانده و هرچند پارلمان و رئیس‌جمهور موقت انتخاب شده‌اند اما هنوز دولت مستقر نشده است تا زمینه برگزاری انتخابات پارلمانی و سپس ریاست‌جمهوری پایدار برقرار شود. تحرکات سلفی‌ها ازجمله ترور چند شخصیت سکولار مخالف دولت و همچنین حمله به سینماها و کتابفروشی‌ها، باعث بدگمانی افکار عمومی به دولت شد. سلفی‌های افراطی در تونس در دولت جایگاهی نداشتند اما در خیابان‌ها به تحرکات خود ادامه می‌دادند.

احزاب تونسی طی روزهای گذشته بعد از ماه‌ها گفت‌وگو سرانجام وزیر بازرگانی دولت قبل را به‌عنوان نخست‌وزیر سوم مرحله انتقالی انتخاب کردند. تونس در سومین سال انقلاب نسبت به بقیه کشورهای عربی که شاهد انقلاب بودند، شرایط باثبات‌تری دارد اما همچنان گرفتار کشمکش‌های سیاسی، تظاهرات خیابانی، تضاد افکار و تحرکات گروه‌های تندرو است.

مصر از انقلاب تا کودتا

بعد از تونس، بادهای انقلاب به سوی مصر 90میلیون‌نفری وزیدن گرفت و به سرعت آتش در خرمن رژیم چندین ساله مبارک زد.هم‌پیمانی چندین ساله مبارک با هژمونی بین‌الملل یعنی آمریکا چندان به کمکش نیامد و او در عین ناباوری دیگر سران عرب، مجبور به کناره‌گیری شد. پس از سرنگونی مبارک، احزاب مصری سرمست از این سرنگونی کوشیدند تا اختلافات و بدبینی‌های خود به همدیگر را کنار بگذارند و متحد و یکپارچه، مصری جدید را بنیان نهند. از این رو، به سرعت روند برگزاری انتـــخابات پارلمانی و ریاست‌جمهوری آغاز شد. نخستین انتخابات پارلمانی را اخوان‌المسلمین برد و اندکی پس از آن، اسلامگرایان اخوانی کاخ ریاست‌جمهوری را هم از آن خود کردند؛ مسئله‌ای که به مذاق دیگر احزاب خوش نیامد.

محمد مرسی نخستین رئیس‌جمهور اسلامگرا و نخستین رئیس‌جمهور منتخب واقعی مصر شد اما این آغاز روندی پرجدال برای مصر بود که انقلاب را به کودتا رساند. تصمیمات یکجانبه مرسی در یک سال ریاست‌جمهوری، شرایط بد اقتصادی، تحرکات عوامل رژیم سابق که همچنان در بعضی دستگاه‌ها باقی مانده‌بودند و همچنین کمین نظامیان برای آنکه در موقعیت مناسب وارد عمل شوند، به سرنگونی وی منجر شد. بعد از چند‌ماه تجمعات اعتراضی علیه دولت مرسی، سرانجام نظامیان وارد عمل شدند و در کودتایی او را از قدرت برکنار کردند، ده‌ها نفر از رهبران ارشد اخوان‌المسلمین را به زندان انداختند، هزاران نفر از هواداران آنها را در خیابان‌ها سرکوب کردند و کشتند و دولتی موقت با حضور یک قاضی به‌عنوان رئیس‌جمهور تشکیل دادند. کشتارهای خونین آن روزها واکنش‌های بین‌المللی را برانگیخت و مصر را از غرب دور کرد. اکنون مصر همچنان ناآرام است و به استقبال همه‌پرسی قانون اساسی جدید و انتخابات جدید ریاست‌جــــمهوری و پارلمانی در ماه‌های آینده می‌رود.

لیبی، کشور بدون دولت

2سال پس از انقلاب لیبی و سرنگونی معمر قذافی اکنون این کشور نه رئیس‌جمهور دارد، نه دولت واحد، نه ارتش، نه نظام حکومتی واحد. نخست‌وزیرش را روز روشن در پایتخت می‌ربایند و گروه‌های شبه‌نظامی با تانک و تیربار ساختمان‌های وزارتخانه‌ها را محاصره می‌کنند تا وزیر را مجبور کنند به خواسته‌شان عمل کند. صادرات نفت این کشور 8میلیون نفری متوقف شده چون چاه‌های نفت در اختیار گروه‌های جدایی‌طلب است. شرق و غرب کشور هم به‌طور جداگانه اعلام استقلال کرده‌اند. هر روز به یک سفارتخانه حمله می‌شود و سازمان ملل هم خود را برای اعزام نیروی نظامی صلحبان به لیبی آماده می‌کند. این تصویر کشوری است که 2سال پیش به تقلید از دیگر کشورهای عربی علیه دیکتاتوری معمر قذافی که بیش از 40سال حکومت کرده‌بود قیام کرد. نقطه شروع و خاستگاه این قیام، شرق کشور و استقلال‌طلبان بنغازی بودند که سال‌ها توسط قذافی در محرومیت و محدودیت نگه داشته‌شده‌بودند. این قیام به مداخله نظامی غرب منجر شد و یک جنگ تمام عیار را رقم زد. سرانجام این جنگ کشته شدن قذافی و دستگیری پسران و اعضای خانواده‌اش بود. در این کشور هم در نخستین انتخابات تاریخ آن، اخوان‌الـــمسلمین بیشتـــرین رأی را آورد اما ساختار قبیله‌ای لیبی پهناور در کنار ناآشنا‌بودن چهره‌های سیاسی و گروه‌ها و مردم به شیوه اداره جمعی کشور باعث شد که لیبی اکنون نشانی از یک کشور منسجم نداشته‌باشد.

یمن، بلوای هزار فامیل

علی‌عبدالله صالح رئیس‌جمهور پیشین یمن از زیرک‌ترین سران عرب بود، اما او هم در مقابل موج بیداری اسلامی دوام نیاورد.2 سال پیش، انقلاب یمن شکل گرفت. در این انقلاب نیز احزاب رقیب با هم سرستیز داشتند و القاعده هم فرصت را مناسب دید تا بر برخی از شهرها سیطره یابد. در گرماگرم این انقلاب، عربستان توانست از طریق ابتکار عمل خود زمام امور را به‌دست گرفته و هادی عبدربه را رئیس‌جمهور کند. در این بین، یمنی‌ها در جنوب خواستار استقلال شدند. اوایل سال‌جاری میلادی هم نشست گفت‌وگوی ملی بی‌هیچ نتیجه ملموسی پایان یافت. علاوه بر آن، حوثی‌ها و سلفی‌ها هم در شمال با هم درگیرند. شرایط اقتصادی و سیاسی یمن همانگونه است که بود و حتی تشکیل مجموعه کشورهای دوست یمن هم کارساز نیفتاده است.

بحرین هزار روز اعتراض

هزار روز از آغاز اعتراض در بحرین می‌گذرد و هنوز این اعتراض‌ها ادامه دارد. حکومت بحرین در دست اقلیت است و اکثریت شیعیان سال‌هاست که با تبعیض و محدودیت روزگار می‌گذرانند. وقتی موج بیداری اسلامی آغاز شد، بحرین هم خروشید اما نظامیان عربستان وارد خاک بحرین شدندو معترضان را سرکوب کردند. با گذشت 2سال سرکـــوب و حـــبس و کشتار در این کشور یک میلیون‌نفری، اعتراض‌ها همچنان ادامه دارد.

سوریه و هزاردستان جنگی

آنچه دو سال و نیم پیش در سوریه آغاز شد، اعتراضی بود که مورد سوءاستفاده قرار گرفت و ابزاری شد برای تسویه حساب قدرت‌های منطقه با حکومت سوریه و فراتر از آن برای تضعیف جبهه مقاومت. سوریه نیز مانند کشورهای عربی دیگر در سال 2011 شاهد روزهای اعتراض بود. اما این اعتراض خیلی زود به جنگی تمام عیار با حضور نیروهای خارجی تبدیل شد. سیل سلاح و مهمات و جنگجوی خارجی وارد خاک سوریه شد و این کشور به صحنه نبرد قدرت‌های منطقه تبدیل شد. اکنون به شهادت خود دولت‌های غربی و عربی، جنگجویانی از 72 کشور در سوریه با ارتش این کشور مشغول جنگ هستند. هدف آنها سرنگون کردن حکومت سوریه است که قدیمی‌ترین دمکراسی عربی در منطقه به حساب می‌آید. این جنگ تا کنون بیش از 100هزار کشته به جا گذاشته‌است. القاعده اکنون نیروی اصلی مقابل حکومت سوریه است.