ایران در صورت خلف وعده غرب برنامه هسته ای خود را از سر می گیرد

سرویس سیاست خارجی مهر- توافق نامه هسته ای ایران با نظرات گوناگونی از سوی کارشناسان بین المللی مورد بررسی قرار گرفته است. گرث پورتر -تاریخ دان و متخصص امنیت ملی آمریکا-در مطلبی به جنبه‎هایی از آن پرداخته است.

مقامات آمریکایی از توافق نهایی هسته‎ای با اگر و اما صحبت می‎کنند

گرث پورتر*

توافق "گام اول" میان ایران و آمریکا که در تعطیلات آخر هفته در ژنو به امضا رسید، بر اساس رسیدن به مذکراتی برای یک "راه حل جامع" بحث هسته‎ای در شش ماه آینده است. اما بخش دوم مورد توجه چندانی قرار نگرفته است.

هنوز چند ساعت از توافق نگذشته بود که نشانه‎هایی از سوی مقامات ارشد آمریکایی ملاحظه شد که  دولت اوباما خود را به طور کامل ملزم به رسیدن به معاهده نهایی که بر اساس آن تحریم‎های اقتصادی بصورت کامل برداشته می‎شود، نمی‎داند.

ظاهراً با وجود تمام امتیازات داده شده توسط دولتِ رئیس جمهوری حسن روحانی که تا چند ماه قبل قابل تصور نبود، دولت ]آمریکا[ در مورد چنین توافقِ "وضعیت پایانی" با احتیاط موضع‎گیری می‎کند.

در واقع به نظر می رسد اقدامِ دولت روحانی برای ایجاد اطمینان در غرب، ممکن است این امید را در بخشی از مقامات ارشد دولت اوباما ایجاد کرده باشد که بدون دادن برگ‎های برنده –یعنی تحریم‎های شدید بر صادرات نفت و بخش بانکی- به هدف حداقلیِِ کاهش ظرفیت ایران دست یابد.

نشانه‎هایی مبنی بر نامشخص بودن تعهد آمریکا در زمینه توافق "وضعیت نهایی" در جلسه توجیهی مقامات ارشد مجهول الهویه آمریکایی از ژنو که از طریق تله-کنفرانس در شنبه شب صورت گرفت، هویدا شد.

یکی از مقامات گفت: "آنچه قرار است با ایرانیان و شرکای 5+1 در طی شش ماه آینده مورد بررسی قرار گیرد، این است که احتمال دارد به راه حل جامع مورد توافقی دست یابیم که اطمینان دهد برنامه ایران صلح آمیز است."

همین مقام پیش از این نکته بیان داشت: "در زمینه وضعیت نهایی، ما حق غنی سازی اورانیوم را برای ایران به رسمیت نمی شناسیم."

در ادامه جلسه توجیهی، یک مقام ارشد همین نکته را با کلماتی که کمی تفاوت داشتند تکرار کرد: "آنچه شش ماه آینده مشخص خواهد کرد، این است که آیا ممکن است توافقی وجود داشته باشد که... به ما این اطمینان را می‎دهد که برنامه هسته‎ای ایران صلح آمیز است."

سه بار دیگر در طی جلسه توجیهی، مقامات مجهول الهویه از مذاکراتی که با عنوان "راه حل جامع" در توافق یکشنبه صبح آمده است، به عنوان یک مساله ای یاد کرد و نه یک هدف برای سیاست آمریکا.

یکی از مقامات گفت: "خواهیم دید که آیا می‎توانیم به شرایط نهایی‎ای دست یابیم که به ایران امکان داشتن انرژی هسته‎ای صلح آمیز هسته‎ای را بدهد یا نه."

این صحبت‎هایی که با دقت زیادی برای جلسه توجیهی محرمانه تنظیم شده است، از این جهت نیست که برای حصول اطمینان‏‎ در زمینه صلح آمیز بودن برنامه هسته‎ای، اقدامات دشواری باید صورت گیرد. جان کری –وزیر خارجه- در مصاحبه مطبوعاتی در ژنو گفت: "اگر به دنبال این هستید که اثبات کنید اهداف صلح آمیز دارید، کار دشواری نیست."

از جلسه توجیهی محرمانه این طور می‎توان برداشت کرد که در شش ماه آینده، ایران باید همچنان به قطعنامه‎های شورای امنیت سازمان ملل –که خواستار تعلیق تمام غنی سازی و تمام فعالیت‎های رآکتور سنگین اراک است- مقابله کند.

همچنین مقامات ناشناس گفتند ایران "باید  الزامات خود را بر اساس تعهدات در NPT و IAEA برآورده سازند."

از این صحبت‎ها به نظر می‎رسد که دولت بر تعلیق کامل غنی سازی –حداقل به صورت موقتی- و پایان تمام فعالیت‎های اراک تاکید خواهد کرد.

اما در متن کنونی قرارداد روز یکشنبه، آمده هم شش قدرت 5+1 و هم ایران "مسئول به نتیجه رساندن و اعمال اقدامات کوتاه مدت دوجانبه هستند." ظاهراً اشاره‎ای به اقدامات لازم برای در نظر گرفتنِ ملاحظات شورای امنیت درباره بحث هسته‎ای ایران است تا ختم شود، است.

ایران، مصمم بودنِ خود را برای رسیدن به تفاهم با تعلیق قابل توجه و حتی بازگشت به عقب برنامه هسته ای خود و در عین حال دادن دسترسی روزانه سایت‎های غنی سازی ایران به IAEA، نشان داده است.

مطلب روز یکشنبه واشنگتن پست با استناد به مقامات غربی در ژنو می‎نویسد امتیازات داده شده توسط ایران "نه تنها پیشرفت هسته‎ای ایران را متوقف می‎کند بلکه عملاً برای تهران ساخت مخفیانه سلاح هسته‎ای را غیرممکن می‎کند."

اما از زمان تماس‎های محرمانه با ایران در اوت و سپتامبر، دولت اوباما با توجه به اشتیاق ایران به دستیابی به یک تفاهم، محاسبات خود را در مذاکرات مورد بازبینی قرار داده است.

اواسط اکتبر، جفری گلدبرگ از بلومبرگ گزارش داده بود که کاخ سفید و وزارت خزانه‎داری موافق طرحی هستند که اوایل اکتبر توسط مارک دویوویتز –مدیر اجرائی "بنیاد دفاع از دموکراسی" FDD- داده شده بود. وی موفق شده بود با لابی خود در دولت اوباما تحریم‎هایی برای کاهش درآمد صادرات نفت ایران دست یابد.

بر اساس پیشنهاد دوبوویتز، به ایران دسترسی به قسمتی از پول خودش که در بانک‎های خارج بلوکه شده بود، داده می‎شد و در مقابل "امتیازات قابل ارزیابی" که باعث کاهش قابلیت هسته‌ای ایران می‎شد، گرفته می‎شد.

گولدبرگ نوشته بود که در همین حال، آمریکا و دیگر قدرت‎ها ساختار کامل رژیم تحریم‎ها را تقریباً –لااقل برای مدت انتقالی- دست نخورده باقی می‎گذاشتند.

در این نقشه رویایی، بر اساس گزارش گولدبرگ، اگر ایران تقریباً تمام سانتریفوژهای خود را بدهد ارزش زیادی خواهد داشت. اگر از ایران ذخیره اورانیوم غنی سازی شده اش گرفته شود، ارزش آن کمتر از تعلیق کامل غنی سازی خواهد بود و اگر ایران نپذیرد، بر اساس این طرح تحریم‎های شدیدتری این بار در بخش گاز طبیعی ایران اعمل می‏شود.

این اساسِ سیاستی بود که دولت اوباما در مذاکرات ژنو پی گرفت. در گام اول توافق، ایران توقف کامل غنی سازی 20 درصد، کاهش ذخیره غنی شده 20 درصدی موجود، تبدیل تمام اورانیوم با غنای پایین به حالتی که دیگر به درصد بالاتر قابل غنی شدن نیست و دادن مجوز به بازرسان IAEA برای دسترسی روزانه به سایت‎های غنی سازی را پذیرفته است.

بر اساس تخمین رسمی آمریکا، در مقابل این امتیازات که بسیاری از اهرم‎های کلیدی برای مذاکرات محسوب می‎شد، ایران از تحریم‎ها رهایی نیافت و کمتر از 7 میلیارد دلار بدست می‎آورد.

اما امتیازات ایران تنها برای شش ماه معتبر خواهد بود و ایران در مرحله مذاکرات مقدماتی امتیازات زیادی داده است تا به تفاهمی جامع دست یابد. اگر این امر محقق نشود، ایران مانند دفعه قبل، فعالیت‎های خود را از سر خواهد گرفت.

در توافق پاریس در 15 نوامبر 2004، وزرای خارجه انگلیس، آلمان، فرانسه و ایران توافق کردند "بر پایه ]اقدام[ داوطلبانه، به تعلیق غنی سازی ادامه داده شود و به تمام فعالیت‎های غنی سازی و بازفرآوری گسترش داده شود."

به این معنا که ایران تمام فعالیت‎ها در زمینه ساخت، مونتاژ، نصب و تست سانتریفوژها و اجزای آن پایان دهد. آیت الله خامنه‎ای  با این برداشت که تعلیق نامحدود ]از نظر زمانی[ است با کلیت آن مخالفت کردند.

بر اساس خاطرات هسته‎ای سفیر حسین موسویان، رهبر معظم تنها زمانی به آن رضایت داد که حسن روحانی –مسئول وقت پرونده هسته‎ای که هم اکنون رئیس جمهور است- به همراه دیگر مقامات به وی اطمینان دادند که اقدام موقتی است و تنها تا زمانی تحمل خواهد شد که به توافقی برای پذیرش غنی سازی ایران صورت گیرد.

پس از آنکه اروپایی‎ها، مذاکره در زمینه پیشنهاد ایران برای حل جامع را در مارس 2005 که اطمینان‎هایی را در زمینه عدم غنی سازی به میزان نظامی را می‎داد، نپذیرفتند؛ ایران مذاکرات را قطع کرد و به تعلیق فعالیت‎ها مربوط به غنی سازی پایان داد.

سال‎هاست که آمریکا برای اعمال "دیپلماسی اجبار" خود متکی بر قدرت نظامی برتر خود بود و به عنوان برگ برنده ایران را تهدید به حمله می‎کردند. اما در زمان دولت جورج دبلیو بوش، با مشخص شدنِ این که ارتش آمریکا با جنگ با ایران به دلیل برنامه هسته‎ای، مخالف است؛ کم کم تهدید اعتبار خود را از دست داد.

در حال حاضر مقامات دولت اوباما طوری برخورد می‎کنند که انگار باور دارند تحریم‎ها، برگ برنده دیپلماتیکی محسوب می‎شود که بسیار از "گزینه نظامی" که دیگر اعتبار ندارد، موثرتر است.

برخی از اخباری که درباره توافق "گام اول" منتشر شده است، از امکان این که مذاکرات درباره توافق نهایی به بن بست بخورد و شرایط کنونی ادامه یابد، صحبت کرده‎اند. اما از اظهارات مقامات ارشد آمریکا این طور بر می‎آید که دولت دقیقاً امیدوار است که چنین چیزی رخ دهد.

* گرث پورتر تاریخ دان و متخصص مسائل امنیت ملی آمریکا