اهورامزدا در سخنان زرتشت «گاتاها»

به منظور آشنایی دقیقتر و داوری منصفانه لازم است نظر زرتشت را در کلام خود او «گاتاها» بجوییم. قدیمیترین و مقدس ترین قسمت اوستا گاتاها است. که در میان یسنا جای داده شده است. (Jackson, A.V. Williams, P.۲۸۶؛ …

به منظور آشنایی دقیقتر و داوری منصفانه لازم است نظر زرتشت را در کلام خود او «گاتاها» بجوییم. قدیمیترین و مقدس ترین قسمت اوستا گاتاها است. که در میان یسنا جای داده شده است. (Jackson, A.V. Williams, P.۲۸۶؛ پور داوود، ص ۶۱) این سرودها در خود اوستا «گاتا» و در پهلوی«گاس» نامیده شده که جمع آن «گاسان» است و گاسانیک ترکیب صفتی آن است. و در سانسکریت گاثا نامیده می شود. در کتب دینی بسیار قدیمی برهمنی و بودایی گاتا عبارت است از قطعات منظومیکه در میان نثر قرار دارد. (پور داوود، ص ۶۱) گاتاهای اوستا نیز به این صورت است و به دلیل موزون بودن، گاتا نامیده می شود.
(Jackson, A.V. William, P۲۶۸ & Moulton, James Hope, ۱۹۱۳, P.۱۱۳) گاتا از نظر زبان، وزن، سبک با سایر قسمتهای اوستا فرق دارد. و شامل تعالیم، نصایح، و مکاشفات(الهامات) زرتشت است. شخصیتی که از زرتشت در این قسمت ارائه می شود متفاوت از سایر قسمتهای اوستا باشد. (Jackson, A.V. William. P. ۲۶۸) بسیاری از کلماتی که در گاتاها استفاده شده در اوستا نیست. و مطابق آنها را باید درکتب قدیمی دینی برهمنان جستجو نمود. ظاهراً گاتای اوستا در قدیم قسمتی از مطالب منثوری بوده است که امروزه درست نیست زیرا مطالب را مختصر کرده و به شکلی در آورده اند که مردم بتوانند به حافظه بسپرند. این شکل و طرز نوشتن مخصوصاً در میان اقوام هند و اروپایی متداول بوده است. (پور داوود، ص ۶۳) وضع گاتای موجود دلیل آن است که زمانی ضمیمه مطالب منثور بوده است. از جمله اینکه تعدادی از فصول گاتا بدون آغاز و انجام است و بسیاری از جاها بریده و ناتمام است. می توان گفت تقریباً تمام گاتای زمان ساسانیان موجود است زیرا به واسطه قدر و منزلتی که داشت به دقت به حافظه ها سپرده می شد و سینه به سینه نقل می شد. و تا کنون محفوظ مانده است. گاتاها از قدیم به ۵ دسته تقسیم شده است و در میان ۷۲ یسنا جای گرفته است. از نظر پور داوود تقسیم پنجگانه به مناسبت اوقات پنجگانه روز و نماز مخصوص به آنها نیست بلکه به مناسبت اوزان و قاعده شعری است که به پنج بحر منقسم گردید. (پیشین ۶۴-۶۳) در گاتاها سخنی از مراسم هوم ، فروشی ها ، مجموعه خدایان طبیعی نیست. این مسأله یا به این دلیل است که در گاتاها دین به شکل اولیه و عالیتر آن ارائه شده و یا اینکه، به احتمال بیشتر، این سرودها عمدتاً به تعالیم پیامبر درباره ناسازگاری اورمزد و اهریمن پرداخته است. (Jackson, A.V.; Williams, P.۲۶۸) به هر حال گاتاها (سرودها)ی زرتشت به اندازه ای مقدس است که در تمام اوستا به هر یک فصل (هایتی) آن و به هر یک قطعه (و چس تشتی) آن و به هر یک فرد (افسمن) آن و به هر کلمه(و چ) آن و به معنی هر یک از کلمات (آزئینتی - زند) آن درود و ثنا فرستاده می شود (پور داوود، ص ۶۶).
کل گاتاها ۱۷ هائیتی (فصل) است و شامل ۲۳۸ قطعه و ۸۹۶ بیت و ۵۵۶۰ واژه است. گاتاها شامل پنج قسمت است و هر یک از این پنج گات با اولین کلمه ای که با آن شروع می شود نامیده می شود. اولین گاتا موسوم است به اهون وثتی (اهنود) از یسنای ۲۸ تا ۳۴ متعلق به گاتا اهنود است. پس از آن هپتنگ هائتی (هفت پاره) شروع می شود از آن جا که این قسمت منثور است، جزء گاتاهانیست ولی از زمان قدیم میان گاتای اول و دوم جا داده شده است. از حیث عبارت مثل گاتا است ولی به قدمت گاتا نیست نظر به اسمش باید هفت ها باشد ولی بعدها یک های کوچک به آن افزوده شد و دارای هشت ها می باشد. و از یسنای ۳۵ تا ۴۲ را شامل می شود گاتای دوم اشتاویتی (اشتود) است و از یسنای ۴۳ تا یسنای ۴۶ است. سومین گاتا سپنتامینیو (سپنتمد) به معنی خرد مقدس است و از یسنای ۴۷ است تا ۵۰. گاتای چهارم و هوخشتر یعنی اقتدار نیک و کشور خوب، است و فقط دارای یک ها می باشد که یسنای ۵۱ است. پنجمین و آخرین گاتا موسوم است به وهیشتواشتی (وهشیتواش) و دارای یک ها یسنای ۵۳ می باشد معنای این کلمه بهترین خواسته و نیکوترین ثروت است. (پیشین، ص ۶۱ تا ۶۷)
حال ببینیم زرتشت در گاتاها چگونه خدای خود، اهورامزدا، را توصیف کرده است. واژه ای که زرتشت در اوستا (گاتاها) برای خدای یگانه به کار برده اهورامزدا است. در آغاز بیشتر نیایشها این عبارت به چشم می خورد: «خشنوتره اهورهه مزدا» یعنی به خشنودی اهورامزدا. در گاتاها گاهی اهورامزدا جدا از هم استعمال شده است؛ مثلاً در یسنای ۲۸ بند اول، مزدا تنها برای خدا آمده است. در بند هشتم همین یسنا ابتدا اهور و پس از چندین کلمه فاصله، مزدا آمده است. در بند ششم برعکس اول مزدا و پس از چند جمله، اهور دیده می شود. در بند دوم مزدا اهورا به کار برده شده است. در سراسر گاتاها هر جا، این دو واژه با هم آمده است، مزدا مقدم بر اهورا است. در یسنا ۲۸ بند اول زرتشت می گوید: «تو ای مزدا اهورا مرا از خرد خویش تعلیم ده و از زبان خویش آگاه ساز که روز واپسین چگونه خواهد بود؟» در سایر بخشهای اوستا بر عکس گاتاها هر جا که این دو واژه با هم آمده، اهورا مقدم بر مزدا است البته در بعضی قسمتهای اوستا نیز مزدا اهورا آمده است. در سنگ نوشته های میخی نیز بیشتر اهورا مقدم بر مزدا می باشد.
مزدا در بعضی بندهای گاتاها به معنی حافظه و به حافظه سپردن و به یاد داشتن است. این واژه در سانسکریت مذش، به معنی دانش و هوش می باشد. بنابراین وقتی که مزدا برای خدا به کار برده شده است از آن معنی هوشیار و آگاه و دانا اراده کرده اند. پس اهورا مزدا به معنی سرور دانا است. (اوشیدری، جهانگیر، ص ۱۹-۲۰)
از نظر زرتشت تنها اهورامزدا شایسته پرستش است: «تو باید آن کس را با ستایش پارسایی خود بستایی که همیشه مزدا اهورا نام دارد.» (سینا ۴۵، بند ۱) همچنین می گوید: «کسی که به ضد دروغپرست با زبان و اندیشه و دست ستیزگی کند، خوشنودی مزدا اهورا را به جای آورد.» (یسنا ۳۳، بند ۲) زرتشت عظمت و جبروت را مختص اهورامزدا می داند و او را آفریننده یکتا و خداوند توانا می داند. وی در سینا ۴۴ با یک زبان شاعرانه درباره توحید و اقتدار خداوند می گوید: «از تو می پرسم ای اهورامزدا کیست پدر راستی؟ کیست نخستین کسی راه سیر خورشید و ستاره بنمود؟ از کیست که ماه گاه تهی است و گاهی پر؟ کیست نگهدار زمین در پایین و سپهر در بالا؟ کیست آفریننده آب و گیاه؟ کیست که به باد و ابر تند روی آموخت؟ کیست آفریننده روشنایی سود بخش و تاریکی کیست که خواب و بیداری آورد؟ کیست که بامداد و نیمروز و شب قرار داد؟ و دینداران را به ادای فریضه گماشت؟ کیست آفریننده فرشته مهر و محبت آرمتی؟ کیست که از روی دانش و خرد احترام پدر در دل پسر نها؟ پس از تمام این پرسشها زرتشت در پاسخ چنین می گوید: «من می کوشم فردا که تو را به توسط خرد مقدس آفریدگار کل به درستی بشناسم.» (پورداوود، ص ۷۰-۷۱) اهورامزدا خیرخواه بندگانش است و ستایش ایشان را می شنود: (یسنای ۴۵ – بند ۶) زرتشت خدایش را می بیند و کلمات او را می شنود او شنیدن صدا خدا را توضیح می دهد او از خدا می خواهد تا با او سخن بگوید «با دهان خودش» (Zaehner. R.C.۱۹۷۵ PP.۴۴-۴۵) وی در همین ارتباط در جای دیگر می گوید: «ای اهورامزدا همین که تو را با دیده دل نگریستم در اندیشه خود دریافتم که تویی سرآغاز و سرانجام، تویی سرچشمه منش پاک، تویی آفریننده راستی و تویی داور دادگر کارهای جهانی» (یسنای ۲۸، بند ۸) زرتشت عظمت خدا را نه با اندیشه و تمرکز بلکه با شهود مستقیم دید. (Ibid,P.۴۴) «پس آیا من در ذهنم می فهمم که تو قدیم هستی، تو پدر خرد مقدس هستی من تو را با چشمانم درک کرده ام، تو حقیقت را آفریدی. تو اهورا هستی. (سینا ۳۱، بند ۸) همچنین در یسنای ۴۴ آمده است که او خالق همه چیز است همه چیز به او وابسته است. (سینا ۴۴، بند ۵) او همه چیز را می داند (سینا ۳۱، بند ۱۳) او آینده را می داند (یسنای ۳۳، بند ۱۳) و حکومت و شهریاری دارد. (یسنای ۳۱، بند ۲۱) (Moulton, James.Hope,۱۹۱۳,P.۹۴)
از این رو، با توجه به سخنان زرتشت در گاتاها، می توان اذعان کرد که او، به خدایی واحد و قادر مطلقی که خالق همه چیز است اعتقاد داشت. یعنی زرتشت هم به توحید ذاتی و هم توحید خالقی را باور داشت. حتی به نظر می رسد که زرتشت تدابیر و امور عالم را نیز به خدای واحد یگانه نسبت داده و او را رب و مدبر عالم می داند آنچه در یسنا ۴۴ آمده است و پیشتر به آن اشاره شد به براین ادعاویست می کند.