شرط‌های ساوجی برای سلطنت ناصرالدین‌شاه

ضرورت تاسیس و استقرار حکومت در قالب مباحثی چون ضرورت «انتظام نظام مدینه» یا «انتظام احوال رعایا و بنی آدم»، نخستین بحث محوری ساوجی در سیاست مدن است.

سیاست مدن: این اثر به وسیله حاج میرزا موسی ساوجی نوشته شده است. این نویسنده در سال ۱۲۶۸ و ظاهرا در همان آغاز صدارت میرزا آقاخان نوری، مدتی پس از نوشتن رساله «دستورالاطباء فی علاج وبا» رساله «سیاست مدن» را نگاشت و آن را از طریق ساوجی مقرب الحضره، میرزااسدالله خان برای ناصرالدین شاه فرستاد. این نوشته با رویکردی اندرزگرایانه تحریر شده و غالب مباحث آن بر بنیاد میراث اندرزنامه‌نویسان سلف استوار شده است. ۱

ضرورت تاسیس و استقرار حکومت در قالب مباحثی چون ضرورت «انتظام نظام مدینه» یا «انتظام احوال رعایا و بنی آدم»، نخستین بحث محوری ساوجی در سیاست مدن است. او در مقدمه رساله خویش و قبل از طرح مباحث اصلی، با عنوان یک باور مبنایی تاکید دارد که خداوند بر اساس حکمت و رحمت شامله خود نظام عالم و انتظام امور مردم را متکی به خلافت عظمی و سلطنت کبری و پادشاهی صوری و معنوی یا ریاست دینی و دنیوی قرار داده است. به هر حال ساوجی با تمهید چنین مقدماتی بر آن است تا نتیجه بگیرد سلطنت ناصرالدین شاه نیز که می تواند مشروط بر آن سلطنتی عادله و مقید بر ترویج دین و اجرای شریعت حضرت سیدالمرسلین و امر به معروف و نهی از منکر باشد، به سلطنتی مشروع و ریاستی کامله و مدینه او نیز به مدینه ای فاضله متحول شود.​۲​

ساوجی در بیان دولت عادل مراجعه به تاریخ می کوشد نمونه آن را در دولت شهریاران پیش از اسلام به دست دهد. وی همواره تاکید دارد که فرمانروایان به داد و دادپروری گرایند تا هم خود رستگار شوند و هم به دیگران رستگاری بخشند.۳ انکار اندیشه ضرورت اطاعت بی قیدوشرط سلاطین به ساوجی این امکان را می دهد تا به سوی اندیشه سلطنت مبتنی بر میثاق میان مردم و سلطان روی آورد. به گمان او حداقل میثاق میان مردم و پادشاه، توجه حاکمیت به عدالت است. عدل در اندیشه ساوجی به معنای زیر است: «بازداشتن خود از ستم به مردمان و دفع ظلم دیگران به قدر امکان از ایشان و نگاه داشتن هر کسی را به حق خود.»۴

۱ـ زرگری نژاد، غلامحسین.رسایل سیاسی عصر قاجار،ج۱، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ۱۳۷۹ص۱۷،ص۱۱.

۲ـ همان،صص۱۰،۱۱.

۳ـ فریدون آدمیت و هما ناطق، افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار، انتشارات آگاه، تهران ۱۳۵۶،. صص۱۷،۱۸.

۴ـ زرگری نژاد، رسایل سیاسی عصر قاجار، ج۱، ص ۱۲.