واپسین دست و پا زدنهای شاه

در ماده ۳۸ متمم قانون اساسی مشروطه که در نهم شهریور ماه ۱۳۵۴ مورد اصلاح قرار گرفته آمده بود: "در صورت انتقال تاج و تخت، ولیعهد وقتی شخصا به سن بیست سالگی برسد (بر طبق سال شمسی محاسبه …

در ماده ۳۸ متمم قانون اساسی مشروطه که در نهم شهریور ماه ۱۳۵۴ مورد اصلاح قرار گرفته آمده بود: "در صورت انتقال تاج و تخت، ولیعهد وقتی شخصا به سن بیست سالگی برسد (بر طبق سال شمسی محاسبه می شود) می تواند وظایف شاه را ایفا کند. اگر ولیعهد به این سن نرسیده باشد، شهبانو ـ مادر ولیعهد ـ سلطنت را به دست می گیرد، مگر اینکه شخص دیگری به وسیله شاه به آن مقام نامزد شده باشد، نایب السلطنه باید شورایی مرکب از نخست وزیر، روسای مجلسین (شورای ملی و سنا) رئیس دیوان عالی کشور و چهار شخصیت دانا و مشهور دیگر را که به وسیله نایب السلطنه انتخاب می شوند تشکیل دهد و نایب السلطنه بر طبق قانون اساسی وظیفه شاه در قانون اساسی را با تکیه بر شورا تا بیست سالگی ولیعهد انجام می دهد. در صورت مرگ یا استعفای نایب السلطنه، شورا به طور موقت وظایف نایب السلطنه را انجام می دهد تا زمانی که نایب السلطنه دیگری توسط شورا منصوب شود."
این ماده به اصطلاح قانونی آخرین دستاویز پادشاهی بود که در طول دوران حکومت ۳۷ ساله خود هیچ گاه اعتنایی به قانون اساسی ننموده بود. توضیح اینکه شاه در آخرین روزهای حضور در کشور تمام تلاش خود را به کار گرفت و به حربه های مختلفی دست یازید تا شاید حکومت متزلزل خویش را حفظ نماید. تاسیس شورای نیابت سلطنت آخرین تیر ترکش محمد رضا بود که به توصیه اطرافیان دور و نزدیک از جمله علی امینی تشکیل یافت. اما بدون کوچکترین اقدام جدی بر اثر درایت امام منحل شد. ذیلا به اختصار به تشکیل و انحلال شورای نیابت سلطنت پرداخته خواهد شد.‏
پس از تلاش های فراوان و هنگامی که اکثر چهره های وجیه المله و شخصیت های مذهبی از عضویت در شورای نیابت سلطنت خودداری نمودند، در ۲۴ دی ماه ۱۳۵۷ (یعنی ۲ روز قبل از خروج شاه از کشور) اسامی اعضای شورای نیابت سلطنت بدین شرح اعلام گردید:
۱ ـ شاهپور بختیار (نخست وزیر)
۲ ـ سجادی (رئیس مجلس شورای ملی)
۳ ـ جواد سعید
۴ ـ علیقلی اردلان (وزیر دربار)
۵ ـ علی آبادی (دادستان سابق)
۶ ـ محمد وارسته (وزیر دارایی اسبق)
۷ ـ عبد الله انتظام (مدیر عامل شرکت نفت)
۸ ـ قره باغی
۹ ـ سید جلال تهرانی.
پس از تشکیل شورای نیابت سلطنت سید جلال الدین تهرانی به ریاست آن برگزیده شد. دو روز بعد از اعلام رسمی تشکیل شورای سلطنت و معرفی اعضای آن شاه ایران را ترک کرد. دو روز پس از خروج شاه از کشور امام با انتشار بیانیه ای به مناسبت اربعین حسینی مطالب مهمی را به انقلابیون گوشزد نمودند. در اعلامیه امام به موضوع شورای نیابت سلطنت پرداخته شده و به اعضای آن اخطار گردیده بود که دخالت آنان در امور کشور جرم است و بایستی از عضویت در این نهاد غیر قانوی کناره گیری کنند. در اعلامیه امام آمده بود: "به کسانی که در شورای سلطنتی غیر قانونی به عنوان عضویت داخل شده اند اخطار می کنم که این عمل غیر قانونی است و دخالت آنان در مقدرات کشور جرم است. بی درنگ از این شورا کناره گیری کنند و در صورت تخلف مسئول آن پیشامد ها هستند. سید جلال الدین تهرانی به عنوان رئیس شورای سلطنت خواستار دیدار با امام شد. البته در خصوص این دیدار گفته شده است که وی به عنوان شخصیت حقیقی قصد ملاقات با امام را داشته است اما بختیار سعی کرد چنین وانمود نماید که تهرانی به عنوان رئیس شورای نیابت سلطنت و نماینده دولت با امام دیدار می کند. به هر حال سید جلال الدین تهرانی از امام درخواست ملاقات
می کند اما امام اجابت درخواست تهرانی را منوط به استعفای وی از شورای غیر قانونی سلطنت نموده و از وی می خواهد تا کتبا استعفای خود را نوشته و منتشر سازد. امام تأکید کرده بودند که تهرانی می بایست علت استعفای خود را غیر قانونی بودن شورای سلطنت اعلام کند. رئیس شورای سلطنت در تاریخ اول بهمن ماه ۱۳۵۷ کتبا استعفای خود را به حضور امام فرستاد. در استعفا نامه تهرانی شرط امام مبنی بر اعلام غیر قانونی بودن شورای سلطنت به عنوان علت استعفا لحاظ نشده بود، لذا امام استعفای تهرانی را نپذیرفت. پس از رد استعفا نامه از سوی امام، تهرانی مطابق خواسته ایشان آن را اصلاح نموده و به امام تقدیم کرد. این بار استعفا پذیرفته شد. ‏