تعزیه، تراژدی ایران

از میان همه هنرهای نمایشی در ایران تعزیه یا شبیه خوانی شکل جامعی از هنر نمایشی دینی است. اگر به جستجوی ریشه های نمایش مذهبی باشیم مجبوریم به دوران پیش از اسلام و به حماسه های …

از میان همه هنرهای نمایشی در ایران تعزیه یا شبیه خوانی شکل جامعی از هنر نمایشی دینی است. اگر به جستجوی ریشه های نمایش مذهبی باشیم مجبوریم به دوران پیش از اسلام و به حماسه های اوستایی، پهلوی، تاریخی و به مراسمی همچون شهادت سیاوش بازگردیم.
اما ریشه تعزیه را به شکلی که امروزه می شناسیم باید در فاجعه تاریخی مذهبی کر بلا و شهادت امام حسین و یارانش در جنگ با سپاهیان یزید، خلیفه اموی جستجو کرد. با فرمانی که معزالدوله دیلمی در قرن چهارم هجری صادر کرد مراسم تعزیه با حادثه کربلا رسمیت داده شد و از آن پس هر ساله این مراسم در سوگ امام حسین و یارانش در گوشه و کنار کشورمان برگزار شد، مراسم وعظ برپا شد و اندک اندک تعزیه یا مراسم شبیه تکامل یافت. درست از آغاز قرن نوزده میلادی در ایران مانند کشورهای دیگر به مناسبت مراسم مذهبی نمایش صحنه ای پیدا شد.از دوره صفویه که مذهب شیعه مذهب رسمی ایران گشت و همینطور نزدیکی سیاست و دیانت رسم عزاداری برای فرزندان علی (ع) و سایر ائمه متداول شد.مخصوصا حادثه شهادت امام حسین در کربلا موضوع ذکر ماه محرم است و با گذشت زمان دسته های سینه زن و زنجیر زن در کوی و برزن ذکر این مصیبت را به عهده گرفتند. آنچه سبب ایجاد یک منبع مهم تعزیه گردید اشعار حماسی دینی بود که داستان اهل بیت و شهادت امام حسین (ع) را بیان می کردند.
نطفه نمایشی تعزیه در همین آیین ها بسته شد. تنظیم داستانی و دراماتیک این اشعار که تاثیر بیشتری بر مخاطب خود می گذاشت از قرن ده هجری جدی گرفته شد.بنابراین به شعر کشیدن حادثه کربلا از سوی شاعران و گرایش به زنده کردن نقش آنها زمینه را برای پدید آمدن یک نمونه نمایشی دینی فراهم ساخت و نمایش های دینی بر مبنای سوگواری خلق شدند. این جریان از آغاز نوشتار حماسه های دینی سرعت گرفت که از خاوران نامه ابن حسام از شعرای قرن نهم آغاز شد. موضوع اصلی این سروده جنگ های امام علی(ع) است. حمله حیدری از محمد رفیع خان باذل نیز درباره زندگی حضرت محمد و علی (ع) است.
شعرا و نویسندگان زیادی نیز درباره امام حسین و حادثه کربلا نوشتند مثل محتشم کاشانی و وصال شیرازی. اما مهمترین آنها ملا حسین واعظ کاشفی سبزواری با کتاب روضه الشهدا است که نقش زیادی در شکل گیری هسته نمایشی تعزیه از لحاظ داستان پردازی داشته است. او کلیه وقایع اهل بیت را به نظم و نثر کشیده است. بعدها با اضافه شدن شخصیت های خیالی دیگر در داستان پردازی جنبه نمایشی تعزیه افزایش یافت و کم کم موضوع های مذهبی، غیر مذهبی و روزانه دیگر نیز به آن اضافه شد.
به نظر می رسد که سرایندگان تعزیه ها که به مقتل نویس شهرت دارند بیشتر خود تعزیه گردان ها بودند. از تعداد نسخه های تعزیه نامه نیز می توان گفت تعزیه های اصلی حدودا صد و پنجاه تا بوده اند. از مجموعه های یافت شده می توان به مجموعه خوچکو،پلی، لیطن ورولی نام برد. مجموعه خوکچو شامل سی و سه تا از تعزیه های امام حسین است. که در سال ۱۸۷۸ در پاریس منتشر شده است. مجموعه پلی حاوی سی و هفت تعزیه درباره شهادت همه افرادی است که در کربلا حضور داشتند و در سال ۱۸۷۹ در لندن چاپ شده است. مجموعه لیطن هم حاوی پانزده تعزیه در رسای حضرت ابراهیم است و در آلمان چاپ شده. در آخر مجموعه چرولی که پنجاه و پنج تعزیه دارد و فهرستی از درام های مذهبی ایران است و در روسیه چاپ شده است. تعزیه درباره رویارویی دو نیروی خیر و شر است که طرحی ثابت از همه هنرهای دینی است.در این نمایش انسان نمایانگر تسلیم محض در برابر خداوند است و مقاومتش نوحه است در جهت بیان مظلومیتش.این مظلومیت در تعزیه بیان مظلومیتی تاریخی، اجتماعی و فلسفی است. گویی به این جهان باخته است درست همانند تماشاگرش که به مظلومیت اشخاص بازی می گرید. گویی تمام آرزوهایش در پیروزی خیر بر شر می بیند که اینچنین بر حسین(ع) می گرید. زیرا او منجی تمام آرزوهای سرکوب شده مخاطب است. تعزیه، نمایش تفکر درونی انسان هایی است که در خفقان محض زیست کرده اند و در چنین شرایط وحشتناک اجتماعی است که تعزیه شکل می گیرد که بمانند یاد حسین و دلاوری هایش که شاید قدرت دهد بر مردم خسته این روزگار.

نویسنده : المیرا کاظمی