نگاهی به جغرافیای تاریخی قزوین

قزوین که از جمله ولایات ایالت جبال به شمار می رفته در شمال غربی تهران واقع است. این شهر از زمان های قدیم نقطه مهمی بوده و معبر های کوهستانی را که از راه ایالت طبرستان به سواحل دریای …

قزوین که از جمله ولایات ایالت جبال به شمار می رفته در شمال غربی تهران واقع است. این شهر از زمان های قدیم نقطه مهمی بوده و معبر های کوهستانی را که از راه ایالت طبرستان به سواحل دریای خزر می رود حراست می کرده است. ‏
ناحیه کوهستانی شمال غربی در زمان های قدیم قسمتی از ولایت دیلمان را تشکیل می داد که مدت زمانی استقلال داخلی داشت و به حکومت عباسی تسلیم نشده بود. در این دوره قزوین مهم ترین قلعه مسلمین در مقابل غیر مسلمانان نواحی شمال ایران بوده و به وسیله ساخلوی نیرومندی از مسلمانان نگهبانی می شد.
در زمان خلفای اموی حجاج که از طرف آنها حکومت عراق را داشت محمد پسر خود را به سر کردگی سپاهی برای جنگ با غیر مسلمانان کوهستان دیلم روانه ساخت. محمد به قزوین وارد شد و در آنجا مسجدی ساخت که یاقوت درباره آن می گوید: این مسجد نزدیک دروازه قصر بنی جنید واقع است و مسجد الثور نام دارد و تا زمان هارون الرشید مهم ترین مساجد قزوین بوده است. ابن حوقل در قرن چهارم نوشته قزوین شهری است دارای بارو و داخل قزوین شهرچه ای است که آن هم دارای بارو می باشد و شهرچه ای که داخل قزوین است دو مسجد دارد، زمین آن حاصلخیز است و مساحت شهر به مقدار یک میل مربع است. اهالی آن دلیر و جنگجویند و خلفای عباسی از این شهر سپاهیان خود را برای تنبیه اهالی دیلم و طالقان روانه می ساختند. به گفته یعقوبی، قزوین دارای دو رودخانه بوده که یکی را وادی الکبیر و دیگری را وادی سیرم می گفتند و در حوالی آن بقایای آتشکده هایی وجود داشته است. مقدسی از انگور و تاکستان های قزوین تعریف کرده است.‏
اسم یکی از دو شهر قزوین موسی بود و دیگری را شهر مبارک و همچنین مبارکیه می نامیدند. شهر اولی به جهت اینکه به امر موسی هادی خلیفه عباسی برادر بزرگ هارون الرشید در زمان خلافت پدرش مهدی ساخته شده بود به این نام موسوم شد.
هارون الرشید که بعد از برادرش هادی به خلافت رسید وقتی که در سفر خود به خراسان در قزوین فرود آمد مسجد دیگری در آن شهر ساخت و به امر او بارویی نیز به دور شهر کشیده شد. مبارک ترک که یکی از غلامان آزاد شده مأمون یا معتصم بود، در مبارک آباد قلعه مبارکیه را ساخت و بدین جهت آنجا را شهر مبارک نامیدند.‏
در سده های میانه قزوین همچنان آباد مانده بود ولی مغول ها در آغاز قرن هفتم آنجا را خراب کردند و پس از صد سال حمد الله مستوفی که خود اهل قزوین است شرح مفصلی درباره آن شهر نگاشته که پاره ای از آن را از قول اهالی آنجا نقل نموده. وی در این باره می گوید آن را "شاپور بن اردشیر بابکان ساخته است و شاد شاپور نام نهاده و همانا آن شهری بوده که در میان رودخانه های خرم رود و ابهر رود می ساخته اند."
در شمال غربی قزوین بر قلل مرتفع کوه های میان این ولایت و رودبار که در ساحل رود شاهرود در طبرستان واقع است قلاع اسماعیلیه قرار داشت که به قول حمد الله مستوفی بالغ بر پنجاه قلعه و مرکز آنها الموت و مستحکم ترین آنها قلعه میمون دز بوده است. در این باره آمده است کلمه الموت در زبان طبرستانی به معنی "آشیانه عقاب" یا "آنچه عقاب یافته است" می باشد.
الموت در شش فرسخی قزوین است و آخرین دژ آنجا را حسن داعی علوی که به "الداعی الی الحق" ملقب بود در سال ۲۶۴ ساخت و به قول قزوینی در سال ۴۸۳ به تصرف حسن صباح در آمد و مدت صد و هفتاد و یک سال مستحکم ترین قلاع اسماعیلیه بود. در سال ۶۵۴ هولاکو خان مغول الموت را تسخیر کرد.‏

حجت الله کریمی