نگاهی به دلایل کاهش بارندگی ها در سال های اخیر

زمستان سال گذشته با کمی بارش برف و باران مواجه بودیم. در فصل زمستان حداکثر بارندگی به ویژه بارش برف انتظار می رود، اما دریغ از بارش باران چشمگیر در شهر تهران که غباری از شهر آلوده …

زمستان سال گذشته با کمی بارش برف و باران مواجه بودیم. در فصل زمستان حداکثر بارندگی به ویژه بارش برف انتظار می رود، اما دریغ از بارش باران چشمگیر در شهر تهران که غباری از شهر آلوده را پاک نکرد. اکنون نیز با آغاز فصل بهار هنوز از رگبارهای پربرکت بهاری خبری نیست که در مقایسه با سال های گذشته و نه چندان دور، کمی غریب است و جای تامل دارد. بارش برف سنگین و یخبندان و سرمای عید خاطراتی است که تنها از زبان قدیمی ها و پدران مان می شنویم و شکوفه های بهاری را در اوایل اسفند و آخر زمستان روی درختان می بینیم که با آن برف و سرمای زمستان مغایرت دارد. چرا؟
زندگی شهری، شهرنشینی و افزایش جمعیت و صنعتی شدن جوامع امروزی باعث افزایش آلودگی های زیست محیطی به ویژه انتشار آلاینده ها در هوا به افزایش دما و اختلال در قوانین طبیعی و اقلیمی و در نهایت کاهش بارندگی منجر می شود. صرف نظر از موضوع گازهای گلخانه یی که باعث افزایش دمای زمین می شود و خود موضوعی پیچیده و قابل بحث است، مبحث جدید و قابل توجه ممانعت ذرات آلاینده هوا از تشکیل باران و برف است که از میزان بارندگی در شهرهای صنعتی و آلوده می کاهد.
بررسی های محققان در این زمینه، جریان های مه دودهای شیمیایی و ذرات غبار و گازهای آلاینده ناشی از نیروگاه ها و صنایع فلزی، کارخانه ها و پالایشگاه ها را از مهم ترین عوامل ایجاد این معضل زیست محیطی می داند به طوری که ذرات منتشر شده و آلودگی ها مانع تجمع ذرات بسیار ریز بخار و هدایت آن به سوی زمین و تشکیل قطرات باران می شود. این موضوع اولین اثر سوء آلودگی هوا در تغییرات اقلیمی است.
عمده دلیل اینکه آلودگی هوا از تشکیل باران و برف جلوگیری می کند، این است که ذرات آلاینده باعث عدم تغلیظ و تجمع بخار آب شده و قطرات آب کوچک تر از حد معمول (که برای تشکیل باران لازم است) باقی می مانند چرا که ریزش باران نیازمند برخورد و آمیختن میلیون ها ذره بخار آب است تا جاذبه زمین بتواند آنها را به سمت زمین برباید، در حالی که طبق قانون گازها قطرات بسیار ریز آب که به صورت پراکنده در هوا معلق هستند، شانس نزول به زمین را نخواهند داشت. در مورد تشکیل بلورهای برف و تگرگ نیز وضعیت به همین صورت خواهد بود. قطرات کوچک بخار آب که به دلیل وجود آلاینده های هوا قابلیت تجمع و تشکیل قطره های بزرگ تر را ندارند، به کندی به بلورهای یخ یا کریستال های برف تبدیل می شود، بنابراین بارش تگرگ و برف کمتر از انتظار خواهد بود.
نکته بعدی که باید به آن اشاره کرد، گرمای بیش از حد زمین و جزایر حرارتی موجود در کلانشهرهای بزرگ نظیر تهران است. این معضل بزرگ زیست محیطی بیشتر به دلیل جمعیت زیاد در شهر و تردد خودروها و مصرف بی رویه انرژی ایجاد شده و دمای هوا را بیش از حد طبیعی بالا می برد، به طوری که اختلاف محسوسی بین دمای هوای مرکز شهر، حاشیه و بیرون شهر وجود دارد بنابراین در صورت تشکیل برف در لایه های بالای جو شهرها، قبل از رسیدن به سطح زمین تبدیل به باران خواهد شد. این اتفاق ساده به راحتی از برودت هوا و خاصیت برف و سرما که تعادل فصول سال و تضمین چرخه آب و در کل حیات زیست محیطی است، خواهد کاست.
اما دخالت آلاینده های هوا در اقلیم و طبیعت به اینجا ختم نمی شود. تحقیقات اخیر دانشمندان ثابت کرده است که دود ناشی از سوختن درختان و گیاهان هنگام آتش سوزی جنگل ها، به طور طبیعی، مانع خاموش شدن آتش توسط باران می شود. این دود که نوعی آلایندگی را برای هوا به دنبال دارد، در برخی شرایط ریزش باران را از ابرها متوقف و با مشکل مواجه می سازد. به نظر می رسد پاره یی از ابرها نسبت به آلاینده ها حساس بوده و در مدت زمان کمی از بین می روند. البته عده یی معتقدند این مساله می تواند به کاهش توفان ها و بارندگی های شدید کمک کند. اما نظریه دیگر دانشمندان مبنی بر به هم خوردن تعادل طبیعت و رخ دادن توفان ها و تندبادها، به دلیل آلودگی هوا است.
دانشمندان در گذشته به منظور تکمیل اطلاعات خود در خصوص ساختار ابرها و چگونگی بارندگی مجبور به نمونه برداری از ابرها با استفاده از هواپیما و پرواز در میان آنها بودند. اما امروزه ابزارها و تجهیزات پیشرفته این امکان را فراهم آورده تا ضمن بررسی ساختار میکروسکوپی ابرها و قطرات آب یا شبیه سازی مدل های رایانه یی به میزان ریزش نزولات جوی ابرها نیز دست یابند. این تحقیقات با استفاده از پرتوهای مادون قرمز و تابش آن در میان ابرها و سنجش بازتاب و طیف نوری آن توسط سنسورهای ماهواره های ویژه هواشناسی برای محاسبات اقلیمی تکمیل و ارائه می شود.
البته امروزه با توجه به بحران خشکسالی و کم آبی، به ویژه در اقلیم خشک و نیمه خشک نظیر کشور ما، روش هایی برای آماده سازی ابرها و باردار کردن آنها به منظور بارش، شناسایی و آزمایش شده است، اما این راهکارهای انسان ساخت هرگز نمی تواند خسارات وارد شده به طبیعت و چرخه حیات طبیعی را جبران کند، چرا که این خود انسان است که با توسعه صنعت، نظام طبیعت را دچار تزلزل و دگرگونی می کند و دوباره می خواهد با روش هایی نه چندان کارآمد همان نقص را در طبیعت شبیه سازی و به نوعی جبران کند.

حسین حسنخانی
کارشناس محیط زیست