سازوکارهای هدفمند کردن یارانه نان

استفاده بهینه از منابع اقتصادی ایجاب می کند که پرداخت یارانه ها از شکل همگانی (عمومی) به شکل هدفمند تغییریابد. در شکل همگانی، یارانه ها به افرادی نیز که در گروههای درآمدی بالا …

استفاده بهینه از منابع اقتصادی ایجاب می کند که پرداخت یارانه ها از شکل همگانی (عمومی) به شکل هدفمند تغییریابد. در شکل همگانی، یارانه ها به افرادی نیز که در گروههای درآمدی بالا هستند پرداخت می شود. اما در یارانه های هدفمند، فقط گروههای کم درآمد مدنظر هستند. آنچه اهمیت دارد و مایه نگرانی است حجم یارانه های پرداختی و تورم ناشی از آن طی سالهای گذشته است که در صورت ادامه آن، هزینه یارانه های پرداختی سهم قابل توجهی از بودجه دولت را به خود اختصاص می دهد.
در صورت تصمیم به جایگزینی یارانه های هدفمند به جای یارانه های همگانی از دو روش می توان استفاده کرد:
۱) اعمال روش قیمتی در بازارهای مختلف
این روش مستلزم آن است که بازارها از یکدیگر قابل تفکیک باشند. از آنجا که برحسب متوسط درآمد مصرف کنندگان و رجحان مصرفی آنان، بازارها متفاوت از هم هستند، این شرط برای بسیاری از کالاها از جمله نان صدق می کند. برای مثال در شهر تهران، میزان درآمد و رجحان مصرفی خانوارهای برخی مناطق به گونه ای است که گرایش به مصرف نانهای مرغوبتر با قیمت بالا را دارند. در اینصورت می توان نان را با قیمتهای غیریارانه ای (آرد آزاد) در بازارهای با درآمد بالا و باقیمت یارانه ای در بازارهای با درآمد پایین ارائه کرد، همچنین می توان ضمن هدایت نانواییهای سنتی در بازارهای بادرآمد بالا به تولید نان با آرد آزاد، آنها را به تولیدکنندگان انواع نان ماشینی نیز تبدیل کرد. این سازوکار چند مزیت دارد که عبارتند از:
الف) بدون اعلام رسمی، کاهش یارانه از سوی دولت امکان پذیر است. در نتیجه آثار تورمی و سیاسی اندکی به جای می گذارد.
ب) این روش را می توان به تدریج و با تشویق نانوایان به تغییر خط تولید، پیش برد. در نتیجه حالت خودجوش و خودکار پیدا می کند.
ج) خانوارهای کم درآمد در بازارهای بادرآمد بالا، می توانند با مراجعه به بازارهای کم درآمد، نان را با قیمت ارزانتری بدست آورند.
د) در میزان مصرف نان یارانه ای به علت افزایش زمان صرف شده برای تهیه آن، صرفه جویی بیشتری بعمل می آید.
۲) بهینه سازی یارانه نان
واگذاری قیمت آن به بازار آزاد و پوشش مابه التفاوت یارانه ای و آزاد از طریق بن، بابه کارگیری این روش می توان قیمت گذاری نان را کاملا به بازار واگذار کرد و هرنان برحسب کیفیت، قیمتهای مختلفی می تواند داشته باشد. این روش مستلزم شرایط زیر است:
الف) شناسایی اقشار آسیب پذیر
ب) شناسایی میزان متوسط مصرف گروههای درآمدی آسیب پذیر
ج) انتشار بن نان و توزیع آن به خانوارهای هدف
درباره شناسایی اقشار آسیب پذیر چند نکته وجود دارد. اگر دولت این خانوارها را شناسایی کند، امکان عدم پوشش خانوارهای مستحق وجود دارد. در نفس چنین سیاستی گرایش به انقباضی شدن وجود دارد و بنابراین اگر آسیب پذیر بودن و یانبودن به عهده خانوارها و اگذار شود، بعلت مسائل روان شناختی ممکن است خانوارهای بادرآمدی بالا، خود را آسیب پذیر ندانند، اما این امکان نیز وجود دارد که برخی از آنها بعلت وجود پدیده سواری مجانی در این حالت خود را آسیب پذیر بدانند، این مسئله به ویژه زمانی رخ می دهد که با حذف یارانه نان، مابه التفاوت قیمت آزاد و یارانه ای آن به شدت افزایش یابد. همینطور، در صورت قابل خرید و فروش بودن بن، انگیزه برای استفاده از سواری مجانی در خانوارهای غیرآسیب پذیر بالا خواهد رفت. درباره شناسایی میزان متوسط مصرف نان خانوارها و تعیین مقدار بن به دو شکل می تواند عمل کرد:
۱) تعیین مقدار ثابت به ازای یک فرد
۲) تعیین مقدار مصرف براساس نیاز واقعی
حالت دوم امکان ناپذیر است، اما حالت اول نیز بدون اشکال نخواهد بود. حتی در درون دهکدهای درآمدی پایین، بسته به میزان درآمد خانوارها، سهم نان در تأمین کالری آنها متفاوت است.
با توجه به اینکه کالاهای ضروری چون نان در سبد کالایی خانوارهای کم درآمد سهم بیشتری را به خود اختصاص می دهد. بنابراین مقدار ثابت ممکن است برای برخی از خانوارها کمتر از مقدار لازم باشد، مگر آنکه این مقدار بالاتر از مقدار متوسط مصرف این خانوارها تعیین شود.
درباره انتشار بن نیز نکات قابل تأملی وجود دارد. تعداد اعضای خانوار و متوسط مصرف هر فرد که در بن اعلام می شود، مقدار قابل ابتیاع باهر بن را مشخص می کند. اما اولا، بن باید روزانه باشد تا خانوارها حداقل روزی یکبار به نانوایی مراجعه و نان مورد نیاز را خریداری کنند. ثانیا بن باید به سرعت قابل تبدیل به پول باشد، یعنی باید با واریز مقدار یارانه تخصیص داده شده به بن ها توسط دولت در یکی از بانکها،نانواییها بتوانند در هر زمان که مایل بودند با مراجعه به شعبات بانک موردنظر و ارائه بن، یارانه تخصیص داده شده به آن را دریافت کنند. برای سهولت کار می توان، نانواییها را همانند کارکنان دولت به گونه ای هدایت کرد که در انتهای هر ماه به بانکها مراجعه کنند، که البته این امر مستلزم حل مشکل آنها در ماه اول اجرای این سیاست است.

مجید بیاتانی