موقع نسبى ايران
اهميت موقع نسبى يک کشور به مراتب بيش از اهميت موقع رياضى آن کشور است. کشورهائى که نزديک به اقيانوسها و درياهاى آزاد قرار دارند يا به‌عکس به‌کلى در خشکى محاط مى‌باشند همچنين کشورهائى که در همسايگى ممالک قدرتمند قرار داشته و يا در مجاورت ممالک با ايدئولوژى خاص واقع هستند با هم وضعى مغاير داشته همگى از نظر سياسى و اقتصادى و اجتماعى قابل توجه و مطالعه مى‌باشند.
موقع نسبى ايران را مى‌توان از دو سو مطالعه کرد، يکى از نظر دورى و يا نزديکى به دريا۱يگر از جهت موقعيت اين کشور در منطقه. در مورد اول عامل دورى و نزديکى به دريا است، تجربه نشان داده است که کشورهائى که در قسمتى از خاک خود با دريا مجاورت دارند در نتيجه با همسايگان کمترى مجاور هستند با اشکالات مرزى کمترى مواجه بوده بهتر مى‌توانند استقلال سياسى و اقتصادى خود را حفظ نمايند در مقابل کشورهائى که کاملاً در خشکى محصور شدهاند و محروم از دستيابى به درياهاى آزاد مى‌باشند چون نمى‌توانند با کشورهاى خارجى به‌جزء ممالکى که با آنها مرز مشترک دارند تماس مستقيمى برقرار سازند عموماً از نظر تجارت و وضع اقتصادى با مشکلاتى مواجه مى‌باشند چه اين دسته براى ارتباط با دريا مجبور هستند در صورت موافقت کشور بيگانه با پرداخت حق ترانزيت از آن کشور عبور کرده محصولات تجارتى خود را به بنادر دريائى برسانند همين مشکل براى کشورى وجود دارد که با تعدادى همسايگان با خواست‌هاى متناقض مرز مشترک دارند.
(۱يش از ۳/۱ مجموع مرزهاى ايران دريائى است که شامل تمام مرزهاى جنوب و درياى خزر مى‌باشد، و ايران در طول بيش از ۱۸۰۰ کيلومتر از کناره‌هاى جنوب با درياى آزاد جهان ارتباط دارد و اين امر براى اين کشور از لحاظ بازرگانى خارجى با کشورهاى دور و نزديک حائز کمال اهميت مى‌باشد.
در مورد اول ايران از اقيانوسها و درياهاى بزرگ دور است ولى از دو سوى شمال و جنوب به دريا دست دارد. از سوى شمال ايران با درياى خزر که دريائى است بسته و در حقيقت درياچه بزرگى است که هيچ‌گونه ارتباطى با اقيانوسها و درياها ندارد مجاور است. فقط از سوى جنوب يعنى خليج‌فارس و درياى عمان است که ارتباط بين ايران و دنياى خارج امکان‌پذير مى‌باشد. مجاورت با درياى خزر از نظر آب و هوائى موجب شد که استان‌هاى ساحلى اين کشور مثل گيلان و مازندران و گرگان که بين کوهستان‌هاى البرز از يک‌طرف و دريا از طرف ديگر محصور شدهاند کاملاً تحت تأثير و نفوذ بادهاى مرطوب اين دريا قرار گيرند و ميزان رطوبت سالانه آن ساير نقاط کشور بيشتر باشد رطوبت زياد خاصه وجود باران در فصل تابستان که در ساير نقاط ايران کم است در رشد پوشش گياهى و ايجاد مناطق جنگلى مؤثر افتد.
اما دسترسى به خليج‌فارس و درياى عمان به‌همان اندازه که از نظر اتصال و ارتباط اين کشور با کليه کشورهاى جهان از طريق آب‌هاى آزاد بسيار مهم و قابل توجه مى‌باشد در مقابل از نظر آب و هوائى به‌علت گرما و رطوبت زياد تابستانى که گاهى به‌کمک يکديگر هواى غيرقابل تحمل و خفقان‌آور ايجاد مى‌نمايند محيط نامساعد براى ساکنان در فصل تابستان به‌وجود مى‌آورد.
در مورد دوم موقعيت ايران در منطقه، ايران در جنوب غربى آسيا واقع است، آسياى جنوب غربى در حقيقت منطقه واسطه‌اى است واقع بين سه قاره آسيا - اروپا - آفريقا و ايران در اين منطقه به‌نحو شديدى از حوادث اين قاره متأثر است، زيرا هر نوع واقعه‌اى که در اين نوع قاره‌ها اتفاق مى‌افتد و يا رابطه و مراوده فرهنگى و سياسى و نظامى بين اين سه قاره برقرار شود ناچار تأثيرى در ايران خواهد گذاشت، در عصر حاضر که شرق بازار تهيه مواد خام غرب مى‌باشد و کشورهاى خاورميانه و نزديک منجمله ايران و کشورهاى خليج‌فارس نفت غرب را تأمين مى‌کنند باز اين عامل رابطه اقتصادى شرق و غرب ايران را تحت تأثير قرار مى‌دهد مخصوصاً هدف‌هاى سياسى شوروى (دومين قدرت سياسى و نظامى جهان) در آسيا و اهميت فوق‌العاده‌اى روز‌افزون خليج‌فاريس بيش از بيش اهميت موقع جغرافيائى ايران را آشکار مى‌سازد.
در مورد کشورهاى همسايه بايد گفت که همسايگان ايران در غرب ترکيه و عراق و در شرق افغانستان و پاکستان و در شمال اتحاد جماهير شوروى مى‌باشند در چنين صورتى‌که قسمت اعظم حدود و مرزهاى ايران را خشکى (۵۱۷۰ کيلومتر از جمع کل ۷۶۸۰ کيلومتر(مأخذ - اداره جغرافيائى ارتش - نقل از سالنامه آمارى کشور سال ۱۳۵۶ ) با همسايگان نسبتاً متعدد تشکيل مى‌دهد امکان اشکالات مرزى بين ايران و همسايگان هميشه وجود دارد.
گرچه ايران کاملاً در خشکى محصور نيست ولى جزء از طريق جنوب از سه سوى ديگر ناچار بايد براى ارتباط با خارج از کشورهاى بيگانه عبور کند چنانکه از سوى شمال براى دسترسى به درياهاى آزاد سياه و شمال بايد از خاک کشور شوروى و با موافقت آن کشور بگذرد و از سوى غرب براى رسيدن به سواحل و بنادر درياى مديترانه از خاک ترکيه و عراق عبور کند و در شرق نيز جهت عبور به‌سوى موافقت افغانستان و پاکستان را جلب نمايد که در اين‌صورت ايران مجبور است با پرداخت حق ترانزيت از کشورهاى مذکور گذشته و محصولات تجارتى خود را به کشورهاى ديگر يا به بنادر دريائى برساند. البته چنين موقعيتى مزايائى هم براى ايران دربر خواهد داشت چه خود مى‌تواند با احداث راه‌هاى ارتباطى صحيح و سالم در داخل کشور راه ترانزيت و مبادله کالا بين همسايگان باشد همان‌طور که در گذشته ايران به‌واسطه همين موقعيت جغرافيائى نه تنها راه مراوده کشورهاى همسايه به‌هم بوده بلکه راه ارتباط ملل غرب با شرق همچنين مردم شرق و خاور دور با ملل اروپاى مغرب زمين محسوب مى‌شد وجود راه کاروانى بين‌المللى معروفى مثل راه ابريشم در خاک ايران مؤيد اين نظر است.