آمار نشان مى‌دهد که جمعيت روستائى کشور طى دهه‌هاى گذشته نسبت به کل جمعيت از رشد کمترى برخوردار بوده، و در نتيجه نسبت روستانشينى سير نزولى پيموده است. به‌طورى که از ۳/۲ جمعيت کشور در سال ۱۳۳۵ به حدود ۵/۲ در سال ۱۳۶۵ تنزل نموده است.
جدول رشد جمعيت روستائى و شهرى ايران
| ۱۳۳۵ | ۱۳۴۵ | ۱۳۵۵ | ۱۳۶۵ | |||||||||||||||||||||||
| شرح | جمعيت به هزار | درصد | جمعيت به هزار | درصد | جمعيت به هزار | درصد | جمعيت به هزار | درصد | ||||||||||||||||||
| مناطق شهرى |
۵۹۹۷ | ۳۱/۶ | ۹۷۶۵ | ۳۷/۹ | ۱۵،۸۵۵ | ۴۷ | ۲۶،۹۵۳ | ۵۴/۲ | ||||||||||||||||||
| روستائى و عشايرى |
۱۲،۹۵۸ | ۶۸/۴ | ۱۶،۰۲۴ | ۶۲/۱ | ۱۷۸۵۴ | ۵۳ | ۲۲،۸۱۲ | ۴۵/۸ | ||||||||||||||||||
| کل کشور | ۱۸،۹۵۵ | ۱۰۰ | ۲۵،۷۸۹ | ۱۰۰ | ۳۳،۷۰۹ | ۱۰۰ | ۴۹،۷۶۵ | ۱۰۰ | ||||||||||||||||||
جدول رشد جمعيت روستائى و شهرى ايران
| شرح | ۴۵ ـ ۱۳۳۵ | ۵۵ ـ ۱۳۴۵ | ۶۵ ـ ۱۳۵۵ | ||||||||
| مناطق شهرى | ۵ | ۵ | ۵/۵ | ||||||||
| روستائى و عشايرى | ۲/۱ | ۱/۱ | ۲/۵ | ||||||||
| کل کشور | ۳/۱ | ۲/۷ | ۳/۷ | ||||||||
رشد جمعيت شهرى در ايران بين ۲/۲ برابر در سال‌هاى ۵۵ ـ ۱۳۴۵، ۵/۴ برابر در سال‌هاى ۴۵ ـ ۱۳۳۵ و حدود ۱/۲ برابر در سال‌هاى ۶۵ ـ ۱۳۵۵ نسبت به جمعيت روستائى فزونى داشته است. در حاليکه رشد طبيعى کشور به‌طور کلى بين ۷/۲ تا ۳/۵ برآورد گرديده است. اين موضوع به وضوح آشکار مى‌سازد که بالا بودن نرخ رشد شهرها به مهاجرپذير بودن آنها و پائين بودن ميزان رشد جمعيتى روستاها و مهاجرفرستى آنها مرتبط مى‌باشد. اين روند مهاجرتى در دهه ۵۵ ـ ۱۳۴۵ و به تعبير ديگر پس از اصطلاحات ارضى (۱۳۴۱) شدت گرفت به‌طورى که سالانه جمعيتى انبوه از جمعيت‌هاى روستائى به‌سوى مراکز شهرى مهاجرت نمودند.
البته اين نکته مهم را نبايد از نظر دور داشت که تبديل روستاهاى پرجمعيت به شهر، تأثير زيادى در کاهش جمعيت روستاها داشته است که خود در افزايش نسبت به جمعيت شهرى تأثيرى مضاعف داشته اما با ذکر اين مسأله نمى‌توان نقش مهاجرت را ناديده گرفت.
در دههٔ ۶۵ ـ ۱۳۵۵ اگر چه با افزايش رشد جمعيت روستائى روبه‌رو هستيم اما اين مسائل را بايد در نظر گرفت که اولاً بخشى از افزايش تعداد روستائيان در اين دوره مربوط به مهاجرت افاغنه و سکونت آنان در روستاهاى شرقى کشور بوده است و همچنين قسمت زيادى از جمعيت روستاها مربوط به شهرک‌هاى بزرگى بوده که در اطراف شهرها شکل گرفته و توسعه يافته‌اند. به‌عنوان مثال يک ميليون نفر از جمعيت روستائى در سال ۶۵ متعلق به شهرک‌هاى محور تهران ـ کرج و تهران ـ ساوه بوده است که در حقيقت کليه خصوصيات آنها در زمره ويژگى‌هاى مناطق شهرى مى‌باشد. ثانياً نقش جنگ ايران و عراق را به‌عنوان عاملى منفى بايد مورد توجه قرار داد و اثر آن را در تخليه روستاهاى غربى ايران مورد توجه قرار داد.
تغييرات جمعيت شهرى و روستائى
براساس نتايج سرشمارى ۱۳۶۵ جمعيت ايران معادل ۴۹،۷۶۴،۸۷۴ نفر بالغ گرديده است که از اين تعداد حدود ۲۶،۹۵۲،۸۷۴نفر در شهرها و ۲۲،۸۱۱،۹۸۰ نفر در روستاهاى کشور ساکن بوده‌اند. به‌عبارت ديگر حدود ۵۴۱۶ درصد جمعيت شهرنشينى و ۴۵۸۴ درصد باقيمانده در روستاهاى کشور ساکن بوده‌اند. در مطالعات جمعيتى شهرى و روستائى هر کشور نسبت جمعيت شهرى به روستائيان و يا بالعکس از اهميت خاصى برخوردار است. در ايران طى صدها سال جمعيت روستائى بر جمعيت شهرى فزونى داشته ولى روند تغييرات جمعيت شهرى و روستائى در سى سال اخير به‌تدريج اين نظم را بر هم زده و طى سال‌هاى ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ جمعيت روستائى بر شهرى فزونى گرفته است، که اين روند تحولى به شرح جدول جمعيت مناطق شهرى و روستائى طى دوره‌هاى سرشمارى و محاسبات زير قابت توجه مى‌باشد.
جدول جمعيت مناطق شهرى و روستائى طى دوره‌هاى سرشمارى
| سال سرشمارى | ||||||||||||||||||||||||||
| مناطق | ۱۳۳۵ | درصد | ۱۳۴۵ | درصد | ۱۳۵۵ | درصد | ۱۳۶۵ | درصد | ||||||||||||||||||
| کل کشور | ۱۸،۹۵۴،۷۰۴ | ۱۰۰ | ۲۵،۷۸۸،۷۷۲ | ۱۰۰ | ۳۳،۷۰۸،۷۴۴ | ۱۰۰ | ۴۹،۷۶۴،۸۷۴ | ۱۰۰ | ||||||||||||||||||
| مناطق شهرى | ۵،۹۳۵،۵۶۳ | ۳۱/۵ | ۹،۷۹۴،۲۴۶ | ۳۸ | ۱۵،۸۵۴،۶۸۰ | ۴۷ | ۲۶،۹۵۲،۸۹۴ | ۵۴/۱ | ||||||||||||||||||
| مناطق روستائى | ۱۳،۰۰۱،۱۱۴ | ۶۸/۵ | ۱۵،۹۹۴،۴۷۶ | ۶۲ | ۱۷،۸۵۴،۰۶۴ | ۵۳ | ۲۲،۸۱۱،۹۸۰ | ۴۵/۸ | ||||||||||||||||||
- رشد جمعيت شهرى طى دوره سرشمارى ۱۳۵۵ ـ ۱۳۶۵ برابر است با ۴۵/۵ درصد
- رشد جمعيت شهرى طى دوره سرشمارى ۱۳۵۵ ـ ۱۳۶۵ برابر است با ۴۵/۵ درصد
- جمعيت شهرى در سال ۱۳۵۵ (سال پايه) برابر است با۱۵،۸۵۴،۶۸۰ نفر
- جمعيت روستائى در سال ۱۳۵۵ (سال پايه) برابر است با ۱۷،۸۵۴،۰۶۴ نفر
حال براساس اطلاعات فوق اگر از فرمول آينده‌نگرى جمعيت استفاده نمائيم و جمعيت شهرى و روستائى را براى سال‌هاى ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ محاسبه کنيم نتايج زير به‌دست خواهد آمد:
| Pt=Po (1+r) t |
Pt = سال پيش‌بينى شده
Po = سال پايه (مبدأ سرشماري)
r = رشد جمعيت به درصد
t = دوره و يا سال‌هاى پيش‌بينى شده از سال مبدأ
| ۱) ۱۹،۶۰۳،۹۶۰ = ۴(۰/۰۵۴۵+۱) × ۱۵،۸۵۴،۸۶۰ = P۵۹ شهرى |
| ۲) ۱۹،۶۹۲،۱۶۸ = ۴(۰/۰۲۴۸+۱) × ۱۷،۸۵۴،۰۶۴ = P۵۹ روستائى |
| ۳) ۲۰،۶۷۲،۳۷۷ = ۵(۰/۰۵۴۵+۱) × ۱۵،۸۵۴،۶۸۰=P۶۰ = P۶۰ شهرى |
| ۴) ۲۰،۱۸۰،۵۳۴ = ۵ (۰/۰۲۴۸+۱) × ۱۷،۸۵۴،۰۶۴ = P۶۰ روستائى |
براساس رابطه‌هاى ۱ و ۲ به‌نظر مى‌رسد که جمعيت شهرى و روستائى در سال ۱۳۵۹ برابر شده يعنى ۵۰% روستانشين بوده است. ولى براساس روابط ۳و ۴ ملاحظه مى‌شود که جمعيت شهرى در سال ۱۳۶۰ بر جمعيت روستائى فزونى گرفته است.
علت عمده فزونى گرفتن جمعيت شهرى بر جمعيت روستائى دو عامل عمده مى‌باشد:
۱. تبديل تعداد زيادى ار روستاها به شهرها، که اين تبديل صرفاً براساس عدد جمعيت صورت مى‌گيرد و برخى از مناطق تبديل شده اگر چه هنوز روستا هستند ولى در تقسيمات کشورى جزء شهرها محسوب مى‌گردند. به‌عبارت ديگر تعداد نقاط شهرى از ۱۹۹ نقطه در سال ۱۳۳۵ به ۴۹۶ نقطه شهرى در سال ۱۳۶۵ فزونى مى‌يابد. اين تبديل روستاها به شهرها تأثيرى مضاعف در کاهش جمعيت روستائى و افزايش جمعيت شهرى دارد که خود قابل توجه است.
۲. مهاجرت روستائيان به شهرها، که جمعيت مازاد روستائى از يک سو و متروک شدن روستاها و در نتيجه مهاجرت جمعيت ساکن آنها به‌سوى شهرها عامل دوم فزونى جمعيت شهرى بر روستائى در سال‌هاى اخير گرديده است، که در مبحث مهاجرت به اين نکته بيشتر توجه خواهد شد.
