قواعد کبیسه‌گری

قاعدهٔ خاص براى دوره‌هاى ۱۲۸ سالى و ۲۸۲۰ سالى

نظر به اينکه در روش بهروز و بيرشک دورهٔ بزرگ ۲۸۲۰ سالى خود متشکل از ۲۲ زير دورهٔ ۱۲۸ سالى است، اين قاعده در درجهٔ اول براى دورهٔ ۱۲۸ سال، و سپس براى دورهٔ ۲۸۲۰ سالى قابل استفاده است.

اين قاعده در تنظيم جدولى برپايهٔ کبيسه‌هاى پنج‌سالى و چهارسالى يک زيرْزيرْدورهٔ ۲۹ سالى و سه زيرْزيرْ دورهٔ ۳۳ سالى استوار است. چنانکه در يک دورهٔ ۱۲۸ سالى کبيسه‌هاى زيرْزيرْ ۲۹ سالى را در يک سطر، و کبيسه‌هاى سه زيرْزيرْ دورهٔ ۳۳ سالى را در سه سطر به‌گونه‌اى مى‌نويسيم که همهٔ کبيسه‌هاى پنج‌سالى در آغاز زيرْزيرْ دوره‌ها و در يک ستون قرار گيرند. بدين ترتيب جدول زير به‌دست مى‌آيد.

اين جدول را بهروز، و به تبعيت از او، ديگران (از جمله بيرشک) جدول خيامى ناميده‌اند. همان‌گونه که ديده مى‌شود کبيسه‌ها (پنج‌سالى و چهارسالي) در يک دورهٔ ۱۲۸ سالى مشخص شده‌اند، شماره‌هاى بالاى هرسال نشان‌دهندهٔ شمارهٔ ترتيب کبيسه در همان دورهٔ ۱۲۸ سالى است.

جدول خيامى

محدودهٔ ساعت تحويل سال و کبيسه يا عادى بودن سال

براى آنکه معلوم کنيم که سال خاصى عادى يا کبيسه است ابتدا لازم است درک روشنترى از سال کبيسه در گاه‌شمارى جلالى داشته باشيم (که دربارهٔ کبيسه در گاه‌شمارى هجرى خورشيدى نيز صادق است).

مطابق نظر خواجه ‌نصيرالدين طوسي، عبدالعلى بيرجندي، و ملامظفر گنابادى نخستين روز جلالى يا نوروز جلالى يا اول فروردين در گاه‌شمارى جلالى (يا گاه‌شمارى هجرى خورشيدي) روزى است که تا ظهر آن روز خورشيد از برج حوت وارد اولين درجهٔ برج حمل شده باشد. نويسندهٔ گمنام ربيع‌المنجمين (که شرحى بر سى فصل خواجه نصيرالدين طوسى است) نيز مى‌نويسد ”اول فروردين روزى بود که بعد از نصف‌النهار مقدم بر آن روز تا اول نصف‌النهار آن روز افتاب از حوت به‌حمل آيد“.

پس در گاه‌شمارى جلالى (گاه‌شمارى هجرى خورشيدي) ظهر، يعنى لحظهٔ عبور خورشيد از نصف‌النهار محل، مبداء محاسبهٔ تحويل سال و تعيين اول فروردين و عادى يا کبيسه‌بودن سال است. بر اين اساس مى‌گوئيم سال کبيسه سالى است که ساعت تحويل آن (يعنى پايان سال پيش از آن و آغاز خود آن سال) ظهر (ساعت ۱۲:۰۰) يا پيش از ظهر و پايان آن (يا ساعت تحويل و آغاز سال پس از آن) بعدازظهر باشد. سال‌هاى پايانى دوره‌ها به ظهر ختم مى‌شوند و کبيسه هستند. سال‌هاى آغازين دوره‌ها از ظهر آغاز مى‌شوند بى‌آنکه کبيسه باشند. از آنجا که از نظر ماکسر سال ۲۴۲۱۹۸۷۹/۰ روز (= ۵ ساعت و ۴۸ دقيقه و ۹۷۵۴۵۶/۴۵ ثانيه) است،

- هرگاه ساعت تحويل يک سال بين ساعت ۱۲ و ساعت ۶ و ۱۱ دقيقه و ۰۲۴۵۴۴/۱۴ ثانيه (يعنى تفاضل ۱۲و کسر روز ۵ ساعت و ۴۸ دقيقه و ۹۷۵۴۵۶/۴۵ ثانيه) باشد آن سال کبيسه است و سال منقضى‌شده سال عادى ۳۶۵ روزه است و آن روز اول فروردين سال جديد است؛

- هرگاه ساعت تحويل سالى خارج از بازهٔ زمانى ذکرشده روى دهد، آن سال عادى است؛

- اگر ساعت تحويل اين سال عادى بين ۱۲:۰۰ و ۱۷ و ۴۸ دقيقه و ۹۷۵۴۵۶/۴۵ ثانيه اتفاق بى‌افتد، سال پيش از آن کبيسه بوده است و آن روز، روز ۳۰ اسفند سال پيشين است؛

- اگر ساعت تحويل سال عادى پس از ساعت ۱۷ و ۵ ساعت و ۴۸ دقيقه و ۹۷۵۴۵۶/۴۵ ثانيه و پيش از ساعت ۲۴ اتفاق بى‌افتد سال پيش از آن باز هم سال عادى بوده است و آن روز، روز ۲۹ اسفند سال پيشين است؛

- اگر ساعت تحويل سال عادى بين ساعت ۲۴ (يا ساعت صفر) و ۶ و ۱۱ دقيقه و ۰۲۴۵۴۴/۱۴ اتفاق بى‌افتد سال پيش از آن باز هم عادى بوده است و آن روز اول فروردين سال جديد است.

هرکس با هر کسر سالى که پذيرفته است مى‌تواند حدود لازم ساعت تحويل سال‌هاى عادى و کبيسه را شخص کند، که البته، هيج کسر سالى دقيق‌تر از کسر سال پذيرفته شده در سال ۱۹۰۰، يعنى همان ۲۴۲۱۹۸۷۹/۰، و به‌دست آمده با کبيسه‌بندى متکى بر دورهٔ بزرگ ۲۸۲۰ سالى با ۶۸۳ کبيسه، نيست.