غذاى مصنوعى
طفل هر چه وزنش اضافه گردد، نياز بدنش به غذا بيشتر مى‌شود. مقدار مصنوعى بايد با توجه به وزن کودک محاسبه شده و تهيه گردد. از روى حدس و گمان اشتهاء کودک در مقام تهيه و تغذيهٔ طفل بر آئيم کارى است خطرناک. البته اين بدان معنى نيست که چند گرم اضافه يا کم شدن باعث نگرانى مادر گردد، مثلاً به‌جاى ۵۰۰ گرم شير طفل ۵۱۰ گرم دريافت کند. اما بايد مقدار غذائى که ما محاسبه مى‌نموده‌ايم، درست برابر با مقدار غذائى باشد که طفل در حقيقت بدان نياز دارد و بايد دريافت کند. امکان دارد کودکى يافت شود که مقدار غذائى که در مباحث گذشته تعيين نموده‌ايم همه را مصرف نکند و با مقدار کمتر رشد لازم را بنمايد. همچنين کودکانى هم مى‌باشند که بدن آنها به مقدارى بيشتر از مقدارى که ما محاسبه نموده‌ايم نياز داشته باشد.
در موقعى که افزايش وزن متعادل است و به خوبى پيش مى‌رود، نيازى به افزايش مقدار غذا نخواهد بود. فقط وقتى که افزايش وزن متوقف شود و به کندى صورت گيرد، بايد اقدام به افزودن مقدار غذا نمود. در مورد غذاى مصنوعى بايد چهار دستور اساسى زير رعايت شود:
۱. در ظرف ۲۴ ساعت بايد برابر يک دهم وزن بدن طفل به او شير گاو داده شود (شير خالص).
۲. مقدار شير روزانه در نيمهٔ اوّل سال اوّل حيات نوزاد نبايد از ۶۰۰ گرم تجاوز نمايد. اما در نيمهٔ دوم سال اين مقدار را مى‌توان تا ۷۵۰ گرم (سه‌چهارم ليتر) در روز افزايش داد.
۳. مقدار شيرى را که روزانه به کودک مى‌دهيم مى‌توان تا يک ليتر رقيق نمود، بيش از اين مقدار مايع (آب و شير) طفل نبايد در شبانه روز مصرف کند.
۴. طفل در ظرف ۲۴ ساعت فقط به قدر يک‌صدم وزن خود مى‌تواند از قند و مواد آردى استفاده نمايد.
غذائى که در بالا محاسبه شده است بايد با توجه به سن کودک رقيق شود. در نخستين هفته‌هاى زندگي، نوزاد بايد شيرمخلوط بدين معنى که نصف شير و نصف مايع غليظ شيرين شده‌اى بنوشد. از دومين الى سومين ماه زندگى به بعد مى‌توان بر مقدار شير افزود و مقدار مايع را کم کرد و نسبت شير را به دوسوم رساند (دو قسمت شير، يک قسمت مايع براى رقيق کردن). به همين ترتيب مى‌توان به‌تدريج بر مقدار شير در مايع افزود، به‌طورى که در اثناء دومين نيمهٔ سال اوّل زندگي، طفل مى‌تواند شير خالص صرف نمايد. راه ديگرى هم براى دادن شير گاو وجود دارد و آن اين است که قبلاً شير را قابل هضم نمائيم، يعنى با اضافه نمودن نوعى اسيد (ليموترش در فرم قرص به نام سيت‌سن، يا به شکل آب‌ليمو) به شير. شير گاو نيز مانند شير مادر، در معدهٔ طفل هضم مى‌گردد. از همان ابتدا مى‌توان به نسبت دوسوم مصرف نمود. حجم مقدار غذا کم است ولى مواد غذائى آن بسيار زياد مى‌باشد. يکى ديگر از محسنات شير ترش اين است که مانند شير معمولى به زودى ترش نمى‌شود، زيرا خود ترش است. مصرف اين نوع شير در فصل گرم و در جاهاى گرم توصيه مى‌شود. به‌علاوه با تجربياتى که اخيراً به‌دست آمده، اطفالى که با شير ترش به‌خصوص براى اطفالى که نمود آنها کند است و اشتهاء خوبى ندارند بسيار مناسب مى‌باشد. همچنين براى غذاى دوم (در تغذيه از دو شير) براى آن دسته از اطفالى که براى استفراغ نمودن مستعد مى‌باشند و معدهٔ آنها به همين دليل نبايد پر باشد، بسيار ايده‌آل است. اما مادر نبايد از مقدار کم آن، به اشتباه بيفتد؛ در حقيقت براى طفل فقط به نسبت وزن وى غذا محاسبه مى‌گردد. در غير اين صورت ممکن است به‌زودى (تغذيهٔ زياد از حد) براى طفل پيش آيد.
در شير ترش براى هر ۱۰۰ گرم شير خالص يک قاشق مرباخورى سر پُر شکر و يک قاشق مرباخورى سرخالى نشاستهٔ ذرت در نظر مى‌گيريم. طفل در ظرف ۲۴ ساعت يک دهم الى يک هشتم وزن بدنش بايد شيرترش تناول نمايد. اما هيچ‌وقت نبايد مقدار آن از ۶۰۰ الى ۷۰۰ گرم در روز تجاوز نمايد. دستور تهيهٔ آن در منزل بعداً بيان مى‌شود. شير ترش ساخته در کارخانه، شير آلته ناميده مى‌شود که در تهيهٔ آن آب‌ليموى ترش طبيعى و يک نوع شکر بسيار خوب به‌کار رفته است. بايد طبق دستورى که در جعبهٔ آن داده شده انجام گردد. همچنين کارخانهٔ نستله، شيرترش به نسب دوم ارائه مى‌کند که به‌خصوص براى هفته‌هاى نختسين زندگى بسيار مناسب است.
اکنون چند مثال براى محاسبه در غذاى مصنوعي: طفل، متولد شده و ۳۰۰۰ گرم وزن دارد. او بايد روزانه يک دهم از سه هزار که معادل ۳۰۰ گرم مى‌باشد يعنى مقدارى از يک‌چهارم ليتر بيشتر، شير بنوشد (يک ليتر مساوى است با ۱۰۰۰ سانتى‌متر مکعب و هر سانتى‌متر مکعب مساوى است با يک گرم). شکر و آرد هر روز ۳۰ گرم (يک صدم از سه هزار گرم مساوى ۳۰ گرم) احتياج دارد. بنابراين ۱۰ گرم شکر منظور مى‌نمائيم و ۲۰ گرم جو. شير خالص هم ۳۰۰ گرم.
- مايع براى رقيق نمودن:
لعاب جو (تهيه شده از ۳۰۰ گرم شکر و آرد = ۲۰۰ گرم جو، ۱۰۰ گرم شکر) ۳۰۰ گرم. اين مقدار را در روز به پنج قسمت تقسيم مى‌کنيم. پس براى هر وعده غذا ۶۰ گمر شير خالص و ۶۰ گرم لعاب جو در شيشه مى‌ريزيم (جمعاً ۱۲۰ گرم مايع) بنابراين برنامه غذائى طفل به شرح زير است:
| ساعت ۶ | ۱۲۰ گرم شير (شير مخلوط) مساوى با خط ۱۲ شيشه | |||
| ساعت ۱۰ | ۱۲۰ گرم شير مخلوط | |||
| ساعت ۱۴ | ۱۲۰ گرم شير مخلوط | |||
| ساعت ۱۸ | ۱۲۰ گرم شير مخلوط | |||
| ساعت ۲۲ | ۱۲۰ گرم شير مخلوط | |||
با اعمال برنامهٔ بالا طفل رفته رفته شروع به رشد و نمو خواهد نمود. از سه ماهگى به بعد به‌جاى لعاب جو، مايع رقيق پخته شده از آرد يا نشاستهٔ ذرت و يا آرد بچه به او مى‌دهيم. به‌تدريج غذاى ذکر شده در صفحات قبل را در برنامهٔ غذائى وارد مى‌کنيم که براى کودکان تغذيه شونده از طريق غير شير مادر (مصنوعي) بسيار حائز اهميت است. مثال ديگر: وزن طفل = ۵۶۰۰ گرم. شير خالص روزانه ۵۶۰ گرم (مقدارى بيش از نيم ليتر) مقدار شکر و آرد روزانه براساس يک دهم برابر مى‌شود با ۵۶ گرم که مثلاً از شکر ۳۰ گرم (دو قاشق سر پر) و از آرد بچه هم معادل ۲۵ گرم (دو قاشق سرخالى تقريباً). براى پختن آرد بچه بايد هم آنقدر آب منظور شود که پس از پخته شدن تقريباً ۲۰۰ گرم مايع موجود باشد؛ پس ۲۵۰ گرم يعنى يک چهارم ليتر آب روى آتش مى‌گذاريم. پس جمع مايع رقيق آماده و شير حدود ۷۵۰ گرم مى‌شود که به طريق مثال فوق تقسيم مى‌شود، ما آن شير را به ۷۵۰ گرم رقيق مى‌نمائيم. نسبت اين شير دوسوم است. در حدود ظهر غذائى از ميوه مهيا نموده، مثلاً نيمه سيب متوسط، را رنده زده با کمى شکر شيرين نموده به او مى‌خورانيم. هنگام بعد از ظهر هم شايد او تشنه است و فرياد مى‌زند، در اين صورت به او از شيشه مقدارى آب ميوه مى‌دهيم که آن را با مقدارى آب جوشيده رقيق کرده‌ايم و کمى شيرين نموده‌ايم.
- چند مثال براى محاسبهٔ شير ترش:
وزن طفل ۳۰۰۰ گرم است او در ظرف ۲۴ ساعت ۳۰۰ گرم شير خالص به نسبت دوسوم دريافت مى‌نمايد. پس به اين شير (مقدارى بيش از يک‌چهارم ليتر) مقدار ۱۵۰ گرم آب اضافه مى‌کنيم. براى هر ۱۰۰ گرم مايع مخلوط يک قاشق مرباخورى سر پر شکر (تقريباً ۵ گرم) و يک قاشق سر خالى نشاستهٔ ذرت (تقريباً ۲ گرم) مى‌گيريم که براى تمام مايع ۲۰ الى ۲۵ گرم شکر و ۸ الى ۱۰ گرم نشاسته ذرت مى‌شود. اين مقدر را بر پنج قسمت تقسيم مى‌کنيم. پس کودک در ساعت ۶ و ۱۰ و ۱۸ و ۲۲ هر بار ۹۰ گرم شير ترش دريافت مى‌نمايد.
کودک وزنش به ۵۶۰۰ گرم رسيده است. او ۶۰۰ گرم شير خالص به نسبت دوسوم (يعنى دو قسمت شير يک قسمت آب) يعنى ۹۰۰گرم مايع دريافت مى‌کند. براى آن ۹ قاشق مرباخورى سر پر شکر (۴۵ گرم) و ۹ قاشق مرباخورى سرخالى نشاستهٔ ذرت (۱۸ گرم) مصرف مى‌کنيم. پس او در ساعات ۶ و ۱۰ و ۱۴ و ۱۸ و ۲۲ هر بار ۱۸۰ گرم شيرترش و در ضمن طبق برنامه فوق‌الذکر ميوه و آب ميوه دريافت مى‌کند.
طرز تهيه
مهم‌ترين مسئله، مراقبت شير گاو از فاسد شدن است. اگر مادر رعايت بهداشت و نظافت را به‌طور کامل در موقع پختن شير بنمايد و بتواند به طفل شير سالم بخوراند، مى‌توان از سلامت نوزاد اطمينان حاصل کرد. در حقيقت مراقبت از شير مهم‌تر است از اينکه چه چيز بدان اضافه کنيم: لعاب جو، يا نشاستهٔ ذرت، آرد بچه يا آرد معمولي؟ در روستاها مى‌توان از منبع توليد شير اطمينان حاصل کرد. زيرا آن را مى‌توان از گاودارى تميز و از گاوهاى سالم مواظبت شده تهيه کرد. اکثر دهقانان به نوزاد خود از يک گاو معين شير مى‌دهند، در صورتى‌که اگر شير، مخلوطى از شير گاوهاى مختلف باشد بهتر است. زيرا اگر در شير يک گاو نقض و کمبودى وجود داشته باشد، شير گاو ديگر آن را جبران مى‌کند. ترجيح شير گاوى که از علوفهٔ خشک تغذيه مى‌شود به‌جا است، زيرا علوفهٔ سبز چربى شير را زياد مى‌کند و هضم اين براى نوزاد سنگين خواهد بود.
در اينجا توصيه مى‌کنيم که شير را دو سه ساعتى بگذارند بماند، سپس خامهٔ رويش گرفته شود. اين دستور هنگامى حتماً اجراء آن ضرورت پيدا مى‌کند که زن دهقان فرزندش را از شير پستان باز مى‌گيرد، و براى اولين بار مى‌خواهد به طفل شير گاو بخوراند. اگر در جائى زندگى مى‌کنيم که نمى‌توانيم در روز چندين بار شير تازه تهيه کنيم، پس مقدار شير لازم براى يک روز تمام را پس از تهيه بلافاصله در ظرف پاکيزه‌اى مى‌جوشانيم. هر لحظه گذاشتن شير نجوشيده يعنى تکثير ميکروب و در نتيجه فساد تدريجى شيرى که مدتى مانده و کمى ترش شده است. بديهى است شير با جوشانيدن هرگز تازه نمى‌شود و براى طفل به‌کلى غيرقابل استفاده است. درست است که به‌وسيلهٔ جوشاندن مى‌توان قسمت اعظم باکترى‌هائى که فساد شير را موجب شده‌اند از بين برد و نابود کرد، اما فساد وارد شده و آثار فساد در آن ظاهر مى‌شود. بنابراين بايد شير پس از تهيه فوراً جوشانده شود.
اگر شير را همچنان بگذاريم روى حرارت بجوشد، قابليت جذب آن به‌شدت پائين مى‌آيد. اين بسيار مهم است که شير را پس از جوشانندن در اسرع وقت در يخچال يا جائى خنک بگذاريم تا خنک نگهدارى شود. با خنک نگه داشتن شير از تکثير بعضى باکترى‌ها که پس از جوشاندن نيز باقى مانده‌اند جلوگيرى مى‌نمائيم. البته بهتر از همه يخچال است. اگر دسترسى به يخچال نباشد، مى‌توان ديگ شير را در زير زمين خنکى محافظت نمود. يا ظرف شير را در ظرف بزرگ‌ترى که در آن آب گرم شير را در درجه حرارت ۱۲ الى ۱۶ نگاه داشت و از اين راه باکترى‌هاى مولد فساد شير نمى‌توانند تکثير يابند.
روى ظرف شير بايد يک سرپوش سيمى تورى جهت محافظت از ورود مگس و ديگر حشرات گذارده شود. مگس و بعضى حشرات مى‌توانند ناقل ميکروب‌هاى خطرناکى باشند. علاوه بر جوشاندن و خنک نگهداشتن شير بايد کليهٔ ظروف، ديگ، شيشه، پستانک، قاشق، قيف و غيره که با شير در تماس خواهند بود، در نهايت پاکيزگى نگاهدارى شوند. مراقبت از شير تنها بى‌فايده است. اگر در اين قسمت سهل انگارى شود ممکن است ميکروب به طفل منتقل گردد و موجب اختلال در جهاز هاضمه و گوارش او شود. به همين جهت ظرف‌هاى مخصوص غذاى کودک بايد بلافاصله پس از استعمال هميشه در آب سودا که داغ باشد يا با مايع ظرف‌شوئى شسته شده و در آب خالص آب کش شوند. پستانک سر شيشه پس از هر وعده غذا با آب سرد و نمک از طرف داخل و خارج نمک ماليده شده و شسته شوند و پس از آب کشيدن و ظرفى سرپوش‌دار نگهدارى گردند.