در عمليات حمل داخلى به‌طور معمول سه طريق در ايران وجود دارد يکى حمل با قطار به بنادر جنوبي، دوم حمل به وسيلهٔ کاميون تا بندر و طريقهٔ ديگر حمل به وسيلهٔ قطار و کاميون است. حمل داخلى معمولاً بدين طريق است که وسيلهٔ حمل داخلى به انبار مراجعه، پس از توزين، بار را تحويل مى‌گيرد و مؤسسه حمل، بارنامه را صادر و کالا را به مقصد يعنى انبار بندرى مى‌رساند و کالا را در مقابل رسيد تحويل انبار بندر مى‌دهد. در پاره‌اى موارد که موضوع حمل داخلى کاملاً قابل اطمينان باشد کالا مى‌تواند مستقيماً به اسکله هدايت و در شناور بارگيرى شود.
در حمل زمينى کالاهاى صادراتى موارد ذيل درنظر گرفته مى‌شود:
۱. روند تشريفات اعزام يک کاميون حامل بار صادراتي.
۲. حمل کالاى صادراتى توسط کاميون، در مهم‌ترين بخش خود، با قطار و هواپيما مشابهت‌هائى دارد.
۳. حمل جاده‌اى علاوه بر مراحلى که در اين قسمت مى‌آيد متکى بر ضوابط و مقررات کشورهاى بين‌راهى تا مقصد است. علاوه بر آن نوسانات قيمت و مشکلات و مسائل حمل زميني، بيشتر از حمل دريائى و هوائى است. در حال حاضر نزديک به ۲۰ درصد از کالاهاى صادراتى از طريق ايران توسط کاميون، قطار و هواپيما حمل مى‌شود.
حمل کالاهاى صادراتى از طريق جاده شامل سه مرحله است. اين مراحل عبارتند از: حمل داخلى (که مى‌تواند توسط کاميون يا قطار صورت گيرد)، حمل از يک گمرک داخلى و انجام تشريفات صادرات در گمرک داخلى و مرحلهٔ سوم حمل از گمرک مرزى تا مقصد.
اين مراحل، در بعضى موارد مى‌تواند، به دو مرحله مختصر شود. چرا که به هنگام حمل کالاهاى صادراتى از طريق پاره‌اى گمرکات خروجى که تشريفات صادرات نيز در آنجا انجام مى‌شود، نظير گمرک‌خانه‌هاى جلفا، مرحلهٔ گمرک داخلى يا گمرک خارجى حذف مى‌شود.
حمل داخلى تا گمرک داخلى
حمل داخلى تا گمرک داخلى بدين ترتيب است که کالاى صادراتى از انبار بارگيرى و پس از توزين و صدور بارنامهٔ داخلى و خريد بيمهٔ حمل داخلي، کالا به گمرک داخلى که داراى دايرهٔ صادرات است، حمل مى‌شود.
اين مرحله مى‌تواند توسط شرکت‌هاى حمل داخلى نيز صورت گيرد ولى براى کاهش هزينهٔ حمل، معمولاً حمل از انبار تا گمرک داخلى نيز توسط شرکت‌هاى حمل و نقل بين‌المللى صورت مى‌گيرد، تا علاوه بر کاهش هزينهٔ حمل، انتظار براى يافتن کاميون و عقد قرارداد حمل بين‌المللى حذف شود.
انجام تشريفات گمرکى و حمل تا گمرک خروجى
قبل از آنکه کاميون کالاى بارگيرى شده را به گمرک داخلي، براى انجام تشريفات گمرکي، عرضه کند، صاحب کالا مدارکى را در اختيار شرکت حمل و نقل قرار مى‌دهد. اين مدارک عبارتند از:
- گواهى مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتى که داراى سررسيد مشخصى است و هنگام عرضهٔ کالا بايستى معتبر باشد.
- گواهى بهداشت براى کالاهائى که نياز به اين گواهى دارند. اين گواهى از تاريخ صدور معمولاً براى پانزده روز معتبر است.
- يک نسخه پيمان ارزى همراه با جواز صادراتى که در آن مشخصات کالا، تعداد، مبلغ و مرز خروجى مشخص شده باشد.
مجموعهٔ مدارک مذکور پلمب مى‌شود، تا شرکت حمل و نقل براساس قبض باسکول، اقدام به صدور C.M.R کند، که براى هر کاميون و بار هر صاحب کالا جداگانه صادر مى‌شود. همزمان با آن مانيفستى که مشخص‌کنندهٔ ميزان کالاى بارگيرى شده در کاميون است و تعداد بسته‌ها را مشخص مى‌کند، تهيه مى‌شود. بارنامه مى‌تواند براى هر کاميون جداگانه و يا براى چند کاميون يک‌جا صادر شود علاوه بر سه نوع مدارک فوق، شرکت حمل و نقل بايد براى هر کاميون کارنه‌تير نيز داشته باشد. در کارنه‌تير تعداد کالا، ارزش کالا و مشخصات شرکت صادرکنندهٔ کارنه‌تير و کاميون نيز قيد مى‌گردد و چنانچه گيرندهٔ کالا متفاوت يا صادرکنندگان متعدد باشند، کالاى هر صادرکننده مشخصاً قيد مى‌شود.
کارنه‌تير پس از صدور توسط اتاق بازرگانى و صنايع و معادن ممهور مى‌گردد. در صورتى‌‌که کرايهٔ حمل به ريال پرداخت شود، شرکت حمل و نقل تعهدنامه‌اى مبنى بر عدم مطالبهٔ ارز بانک يا صادرکننده نيز تهيه مى‌کند. با مجموعه مدارک فوق به گمرک داخلى مراجعه مى‌شود. در مواقعى که کاميون در انبار بارگيرى و توسط ارزيابى گمرک، مورد بررسى قرار مى‌گيرد و کاميون در انبار پلمب شود، دست نخوردگى پلمب در گمرک داخلى مورد بازديد قرار مى‌گيرد.
کاميون ابتدا به درب ورودى گمرک مراجعه و پس از ثبت در دفتر ورودى و بر اين پايه که پلمب ارزيابى نشده است به انبار گمرک کالا تخليه مى‌شود و صورت مجلس و قبض انبار براى آن صادر و سپس توسط ارزياب، کالا مورد ارزيابى قرار مى‌گيرد و با کليهٔ مدارک اشاره شده تطبيق داده مى‌شود. سپس در دفاتر گمرک ثبت و مجدداً کالا در کاميون بارگيرى و اجازهٔ پلمب براى آن صادر مى‌شود.
پس از پلمب کردن کاميون، کارنه‌تير به قسمت کارنه‌تير گمرک ارائه و بعد از ثبت در دفاتر يک برگ کارنه‌تير از دفترچه جدا و کارنه‌تير ممهور مى‌شود. چنانچه کرايهٔ حمل به ريال دريافت شود، تعهدنامهٔ شرکت حمل و نقل مبنى بر عدم مطالبهٔ آن از صادرکننده بايد همراه با جواز صادراتى ارائه شود که در گمرک نگهدارى مى‌شود و آنگاه کاميون به درب خروج مراجعه مى‌کند و يک نسخه از بارنامه، راه‌نامه و مانيفست اخذ و روى کارنه شماره سريال مربوطه به گمرک ثبت و در دفتر خروج گمرک نيز درج و آنگاه از گمرک داخلى خارج مى‌شود. پس از آن شرکت حمل و نقل بين‌المللى جواز مربوطه را براى نمايندگى خود در مرز خروج ارسال مى‌دارد تا کاميون نيز به مرز برسد. در گمرک مرزى پس از اطمينان از دست‌نخوردگى پلمب و کنترل جواز با مدارک همراه کاميون که شامل کارنه‌تير، راه‌نامه، بارنامه و مانيفست است و اطمينان از صحت مدارک، مقدار کالا را از ظَهر جواز خارج مى‌کند. دايرهٔ کارنه‌تير گمرک مرزى نيز يک نسخه از کانه‌تير را جدا کرده و کارنه را مهر و پس از ثبت در دفاتر، کاميون به قسمت خروجى مراجعه و پس از ثبت در دفتر خروج، کاميون مى‌تواند از مرز خارج شود. سپس جواز مربوطه که کالاى خارج شده در آن درج شده برگردانده مى‌شود تا توسط شرکت حمل و نقل به گمرک داخلى ارائه شود و موضوع خروج کالا به ثبت برسد.
لازم به توضيح است که کاميون پلمپ شده در گمرک داخلى ظرف ۷۲ ساعت از مرز خارج شود. در غير اين صورت شامل جريمه مى‌شود و چنانچه اعتبار مدارک، نظير مدت اعتبار جواز صادراتي، گواهى استاندارد و بهداشت و غيره سپرى شود کاميون مجدداً بايستى به داخل مراجعه کند تا مدارک جديد تهيه شود و مراحل گمرک‌خانهٔ داخلى يک بار ديگر طى شود.
بايستى به اين نکته توجه داشت که نوع بسته‌بندى در اشغال فضاى انبار مورد نياز تأثير دارد، زيرا بسته‌بندى اصولى و محکم موجب مى‌شود که بتوان با اطمينان بسته‌ها را روى هم قرار داد و از حداکثر فضاى انبار استفاده کرد و هزينهٔ انباردارى را کاهش داد. نحوهٔ چيدن کالا در انبار بايستى به‌صورتى انجام شود که هر گروه از کالاها که به زمان حمل نهائى خود مى‌رسد کاملاً قابل دستيابى باشد.
نکتهٔ حائز اهميت ديگر آنکه در چيدن کالاها بايستى رعايت هم‌جوارى کالاها را کرد و اين بدان معنى است که کالاى خطرناک، فاسدشدني، غيرفاسدشدنى و غيره بايد به‌طور مجزا نگهدارى شوند. سيستم نگهدارى دفاتر انبار بايستى به ترتيبى باشد که موجودى کالا را در هر لحظه نشان دهد و امکان عملى براى وارسى موجودى فيزيکى با دفاتر انبار وجود داشته باشد.