آیا در قران کلمات غیر عربی وجود دارد؟

کنکاشی در واژگان از زبانهای ایرانی در قران

علمای تفسیر و علم لغت از دوره نخستین اسلام تا دوره معاصر در رابطه با موضوع "الألفاظ الأعجمیهٔ " واژگان ایرانی و یا غیر عربی در قرآن، اختلاف نظر داشته و دارند. موافقان، وجود کلمات غیر عربی و دخیل را تائید و آنها را شرح داده اند.

مخالفان، وجود واژگان غیر عربی را نپذیرفته و دلیل آنها نیز استناد به مفهوم چند آیه شریف قران است از جمله :

(إنا أنزلناه قرآنا عربیا لعلكم تعقلون) . ( ... بلسان عربی مبین) (ولو جعلناه قرآنا أعجمیا )

استدلال مخالفانی مانند شافعی ، أبوعبید، طبری و شاطبی این است" که کلمه یا اسامی دخیل یا معرب در قرآن كریم نمی تواند وجود داشته باشد چون خداوند می فرماید که این کتاب به زبان عربی فصیح نازل شده است.

اینگونه تفسیر از عبارت "لسان عربی مبین" و ترس از بروز شبهه و یا خلل به ارزش نزولی قران و یا سوء استفاده مخالفان اسلام از وجود کلمات بیگانه، از دلایل اصلی انکار الفاظ دخیل در قرآن از سوی این گونه مفسران بوده است. حال اینکه موافقان معتقد هستند که نه تنها وجود واژگان غیر عربی در قران نقص و خللی بر اهمیت قرآن کریم و عربی فصیح بودن آن وارد نمی کند بلکه از نشانه های اهمیت آن و برتری آن نسبت به کتابهای سایر انبیاء است که فقط به زبان قوم خود آنها بیان شده است.

تعداد مفسران موافقی که وجود کلمات دخیل را با قاطعیت پذیرفته اند به مراتب بیشتر از مخالفان بوده و مستندتر و با استدلالهای قوی تری که اتفاقا با روش های زبان شناسی جدید نیز سازگار است سخن گفته اند و در حالیکه مخالفان عموما تخصص و تبحر والایی در علم اللغات نداشته اند و بیشتر از جنبه تفسیری و مفهومی استدلال کرده اند.

علاوه بر مفسرانی چون طبری که از دید فقهی و تفسیری به موضوع نگاه و با آن مخالفت نموده اند، عده ای نیز هستند که در نیم قرن معاصر با توجه به نگرش و تفسیر خاصی که از زبانهای قدیمی مانند بابلی، اکدی، عبری ، آشوری و ... دارند و این زبانها را بدون پشتوانه علمی و مستندات لازم متعلق به خانواده زبان عربی می دانند و درنتیجه با این بینش منکر وجود کلمات دخیل در قران از زبانهای بیگانه شده اند که این نگرش نیز از تعصب و تفسیر خاص زبانشناسی ناشی می شود .

دکتر فهمی خشیم در کتاب ( هل فی فی القرآن اعجمی؟) از این دسته است او حتی مدعی است که واژگانی که در قران به عنوان فارسی تلقی می شوند در حقیقت از زبانهای بابلی و ایلامی به زبان فارسی راه یافته اند زیرا زبان فارسی بر زبانهای ایلامی ( خوزی) و بابلی مقدم نیست.

در مورد این ادعا باید گفت کلماتی از جمله مانند" گنج ،گند و گناه " که معرب آن در قران " کنز، جناه ( جناح) و جند " است از زمانهای بسیار قدیم تا کنون همچنان بطور گسترده در سراسر ایران و زبانهای ایرانی بکار می رود و یا گل سفال گری ( صلصال) و یا چراغ ( سراج ) را با هیچ توجیهی نمی توان به زبان های اکدی و بابلی منسوب ساخت. یا برای کلمه سجیل در هیچ زبانی در دنیا نمی توان مترادف پیدا نمود اما در فارسی ۴ واژه پر کاربر از قدیم تا کنون (سنگی – سنگین سنگچین، سنگل) هرکدام می تواند مترادفی برای " سجیل" باشند بعلاوه در اینکه زبان آشوری ، خوزی (ایلامی) جزو زبان عربی محسوب نمی شوند امروزه تقریبا میان شرق شناسان شکی وجود ندارد.

علما و مفسران قرآن و همچنین زبانشناسان و شرق شناس غربی و عربی موافق ، استدلال کرده اند که واژگان غیر عربی در قران هست چون زبان عربی نیز مانند هر زبان دیگری در ابتدای پیدایش خود در جغرافیای محدود با واژگان محدودی بوده و با گذشت زمان و حتی قرنها قبل از اسلام هم در تعامل با ایرانیان (بویژه خوزی ها) ، حبشی ها، رومی ها و قبطی ها واژگانی را وارد زبان عربی نموده و تا کنون هم این روند ادامه دارد .

وجود واژگان دخیل در همه زبانهای جهان که به تابعیت زبان جدید در آمده اند در عربی هم مصداق دارد ولی این دلیل بر ضعف آن زبان نیست بلکه وسعت دامنه و زنده بودن آن را می رساند زیرا فقط زبانهای اقوام کوچک و محدود و در حال زوال ممکن است از واژگان بیگانه بدور باشد وجود وام واژه باعث خلل در عنوان و نام هیچ زبانی نمی شود چون بعضی زبانها بیشتر از نیمی از الفاظ خود را وام گرفته اند ولی همچنان به آن نام اولیه خود نامیده می شوند و در تفسیر آیه " قرآنا عربیا" و "لسان عربی" هیچ مغایرتی و یا دلیلی بر عدم پذیرش الفاظ عجمی در قران نمیبینند.

موافقین مانند سیوطی در کتاب المهذب ــ مجموعهٔ الألفاظ القرآنیهٔ و شیخ حمزه فتح الله در کتابی که به سال ۱۹۰۲ منتشر نموده و ادی شیر نیز در کتاب الفاظ الفارسی المعربه نیز با استدلال هایی محکم وجود واژگان فارسی در قران را مورد تاکید قرار داده . به هر حال عصر نوین و ابزارهای جدید آفاق جدیدی را بر روی زبان شناسان و علمای علم قرانی گشوده که تا حدودی بر این مشکل قدیمی پایان می دهد. بسیاری از لوحه های خط میخی و هیروگلیفی رمز گشایی و باز خوانی شده اند و تفاوتهای گفتاری در این سنگ نوشته به وضوح مشاهده می شود. در مناطق کوهستانی و صعب العبور خراسان ، کردستان و آذربایجان که در قدیم نمی توانسته است براحتی تحت تاثیر زبان عربی قرار بگیرند. واژگانی وجود دارد که ریشه پهلوی و پارسی قدیم دارند و همین کلمات را می توان در زبان عربی ردیابی نمود.

نگاهی تاریخی به موضوع

در زمان نزول قرآن مجید و بعد از آن هم موضوع واژگان مورد اهتمام بود . ابن عباس (ت ۶۸ ه) ، ابن جید (ت ۹۵ ه) ، وهب بن منبه (ت ۱۱۴ ه) ، الشافعی (ت ۲۰۴ ه) در «الرسالهٔ » و «الام » ، ابی عبیدهٔ معمربن المثنی (ت ۲۰۹ ه) ، ابی عبیدالقاسم بن سلام (ت ۲۲۴ ه .) سپس ابن جریرالطبری (ت ۳۱۰ ه) در دیباچه کتاب تفسیرش به این موضوع پرداخت و ابوحاتم الرازی (ت ۳۲۲ ه) عالم در علم فقه اللغهٔ موضوع را دنبال کرد و در «الزینهٔ »، به موضوع پرداخت سپس ابن جنی (ت ۳۹۲ ه) در «الخصائص » بشكل فنی تر موضوع را بسط داد و درقرن شش ابی منصورالجوالیقی (ت ۵۴۰ ه) در «المعرب من الكلام الاعجمی » ، و ابن عطیهٔ (ت ۵۴۶ ه) در «تفسیر ابن عطیهٔ » به بررسی و بسط واژگان دخیل در قران پرداختند .

در قرن هفتم القرطبی (ت ۶۷۱ ه) در تفسیر « جامع لاحكام القرآن » دو گفتار را در این خصوص اختصاص داده و همچنین الزركشی (ت ۷۹۴ ه)، عالم مشهور در علوم القرآن در « بخش ۱۷ » از کتاب «البرهان فی علوم القرآن » تحت عنوان « شناخت آنچه غیر زبان عربی است » استدلالهایی کرده ولی نتیجه نفی یا اثباتی نگرفته است. سیوطی (ت ۹۱۱ ه)، در « نوع ۳۸ » تحت عنوان « آنچه غیر زبان عرب است » نکات بسیار فنی و دقیقی را بیان کرده است

و در دوره معاصر نیز دكتور عبدالصبور شاهین، در کتاب « باز خوانی قرآن در نور علم زبانشناسی جدید » و تحت عنوان «مشكلهٔ الاصل الاعجمی » بطور علمی به موضوع پرداخته بدون اینکه نظر خود را بیان کند .

آیاتی که به موضوع زبان عربی اشاره کرده تعداد آنها ۱۵ آیه است در ۱۱ آیه لفظ «عربی » یا «عربیا» و در ۴ آیه لفظ «اعجمی » بکار رفته گفتنی است که عجمی و اعجمی از یک ریشه مشتق شده اند ( یم – جم = ال جم = اجم) اما در معنی آنان کمی تفاوت وجود دارد.

عجمی یعنی غیر عرب بخصوص ایرانی ولی اعجمی یعنی کسی که عربی را نمی تواند خوب صحبت کند و کند (ال کند = الکن) زبان است.

۱ ) انا انزلناه قرآنا عربیا لعلكم تعقلون (سورهٔ یوسف ۱۲ )

علامهٔ طباطبائی : در تفسیر آیه نوشته است که منظور از عربی یعنی زبان عربی و واژگانی که در آن زمان در منطقه جغرافیایی مکه و مدینه میان مردم رایج بوده است.( در آن زمان بدلیل سفرهای شمالی و جنوبی عربها، واژگان دخیل زیادی در زبان عربی وجود داشته است)

وشیخ طبرسی در تفسیر «قرآنا عربیا» می گوید : قران بر اساس کلام عرب در محاوره نازل شده است.

صاحب کتاب تفسیرالخازن در تفسیر این آیه ، با نقد دیدگاه علما به تائید نظر ابن عباس و مجاهد و عكرمهٔ می پردازد که وجود الفاظ غیر عربی را تائید کرده اند و نظر ابی عبیدهٔ که منكر وجود الفاظ غیر عربی درقرآن شده است را رد نموده و مطابق با نظر ابن عباس و مجاهد و عکرمه واژگان سجیل، والمشكاهٔ، و الیم، و استبرق و ... را عجمی نامیده است و این سه نفر را داناتر و عمیق تر از ابی عبیدهٔ نسبت به زبان عربی و تفسیر دانسته است، گفته است که این کلمات عجمی بوده که به تابعیت عربی درآمده است ( معرب شده است)

۲ ) و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه (ابراهیم/۴)

۳ ) ولوجعلناه قرآنا اعجمیا لقالوا لولا فصلت آیاته ااعجمی و عربی (فصلت/۴۴)

علامهٔ طباطبائی در تفسیر این آیه با استناد به «مفردات الراغب » : می نویسد «العجمهٔ و الاعجام یعنی ابهام وعجم کسی است که در زبانش ابهام است چه اینکه عرب باشد یا غیر عرب پس اعجمی یعنی غیر فصیح .

۴ ) ولقدنعلم انهم یقولون انما یعلمه بشر لسان الذی یلحدون الیه اعجمی و هذالسان عربی مبین (النحل/۱۰۳).

شیخ طوسی می گوید :" چرا بجای «عجمی » کلمه «اعجمی » بکار رفته برای اینکه معنی آندو کمی تفاوت می کند زیرا واژه «عجمی » منسوب به عجم است و اگر حتی شیوا سخن بگوید. اما «الاعجمی » یعنی غیر شیوا و غیرفصیح حتی اگر عرب باشد نمی بینید که سیبویه از عجم ( ایرانی) بود ولی زبانش عربی فصیح بود اعجمی کسی است که فصیح سخن نمی گوید و عرب بدوی نیز گفته می شود ولی غالبا واژه عجمی منسوب به عجم ( ایرانی) است ".

در بیان معنی الاعجمی فخرالرازی از ابی الفتح موصلی می گوید :

عربها به کسی که عربی را نمی شناسد( زبان مادری اش عربی نیست) ولی قادر است به عربی حرف بزند عجم و الاعجمی می گوید» اما الزمخشری می گوید : «الاعجمی یعنی غیر واضح و عجمی یعنی فرس»

نوشته : محمد عجم

منبع :

- هل فی القران اعجمی؟ ۱۹آوریل ۲۰۰۷ قدس العربیه.

معجم معربات الفارسیه منذ عصر جاهلی ، دکتر محمد التونجی، لبنان ، ناشرون

- الکلمات الفارسیه فی المعاجم العربیه – جهینه نصر علی – دار الطلاس - دمشق

- ا . صدیقی «دراسات فی الالفاظ الفارسیهٔ الدخیلهٔ فی‏اللغهٔ العربیهٔ القدیمهٔ‏» طبع ۱۹۱۹ گوتنگن، المانیا (باللغهٔ الالمانیهٔ .) - «الالفاظ الآرامیهٔ الدخیلهٔ فی‏اللغهٔ العربیهٔ‏» طبع ۱۹۶۲ .

- آرثر جفری فی «الالفاظ الدخیلهٔ فی القرآن المجید» طبع ۱۹۳۸ .

- بحث فی الالفاظ الاعجمیهٔ فی القرآن - عبد الامیر خادم علی‏زاد

- علی بن محمد بن ابراهیم المعروف بالخازن . تفسیرالخازن، ج ۳، ص ۲ و۳

- «التبیان‏» ج ۶، ص ۲۷۳ - الآلوسی، «روح‏المعانی‏» ج ۱۳ ص ۱۸۶

- «تاریخ القرآن‏» لمحمود رامیار، ص ۲۵

http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal۲.php?sid=۳۶۲۷

http://zakarya.blogfa.com/post-۲.aspx