نگاهی به مراسم شب برات در فرهنگ عامه

«نیمه شعبان» همه ساله در ایران, حال و هوای ویژه ای دارد همه جا چراغانی می شود و شادمانی و شادكامی خاصی بر مردم حاكم است, حتی در زمان های گذشته نیز در شهرها و روستاها, مردم برای اجرای این مراسم باشكوه, احترام ویژه قائل بوده و اهتمام خاصی در برپایی آن داشتند

نیمه شعبان در اذهان شیعیان و محبان اهل بیت (علیهم السلام) به عنوان روز میلاد نجات بخش موعود معنا و مفهوم می یابد. روز میلاد بزرگ مردی كه انسانیت، ظهور او را به انتظار نشسته و عدالت برای پای بوس قدمش لحظه شماری می كند.«نیمه شعبان» همه ساله در ایران، حال و هوای ویژه ای دارد. همه جا چراغانی می شود و شادمانی و شادكامی خاصی بر مردم حاكم است، حتی در زمان های گذشته نیز در شهرها و روستاها، مردم برای اجرای این مراسم باشكوه، احترام ویژه قائل بوده و اهتمام خاصی در برپایی آن داشتند.در فضیلت و اعمال ماه شعبان روایات فراوانی وجود دارد و آن را ماه بسیار شریفی دانسته اند كه منسوب به حضرت سیدانبیا صلی الله علیه و آله است. حضرت محمد(ص) این ماه را ماه من می نامید و از آنجا كه تولدحضرت حجت در نیمه این ماه اتفاق افتاده است، هزاران برابر بر شرف و احترام این ماه افزوده شده است. در نوشته حاضر برخی اعمال مذهبی نیمه شعبان، به ویژه مراسم شب برات از نگاه فرهنگ عامه بررسی شده است.

اعمال مذهبی نیمه شعبان

ازجمله اعمال این شب عزیز اول غسل است. دوم احیای این شب به نماز و دعا و استغفار،سوم زیارت حضرت امام حسین(ع) و زیارت امام زمان(عج)، فرستادن صلوات و خواندن دعای كمیل است و درنهایت برای برآورده شدن حاجات، توسل به آن حضرت است. ازجمله اینكه به دشت رفته و در كنار جوی آب نماز امام زمان را می خوانند و به او متوسل می شوند و می گویند: «حضرت خضر زنده، حاجت رواكننده، بده مراد بنده، به حق امام زنده» .

آذین بندی

در نقاط ایران در شب برات، آئین چراغانی و زینت دكان ها، خانه ها و خیابان ها اجرا می شود. پرچم های رنگین كاغذی بر سردر اماكن جلوه گری می نماید. در گذشته در بازار شهرها، كنار مغازه ها چارطاقی ها و طاق نصرت ها به وسیله داربست و ستون برپا می شد كه بر آنها فانوس و سبزه و گل آویخته می شد كه امروزه نیز رایج است.

علاوه بر این ها، صدها متر پارچه گلدوزی شده و ترمه زینت بخش دكان ها می گشت. در خیابانها نیز به فواصل معین نهال نارنج یا پرتقال و گلدان گل یاس به ترتیب كنار هم چیده می شد و به شهر منظره دلپذیری در این روز خجسته می داد.

زیارت اهل قبور

در شهرهای ایران صبح روز پانزدهم، مردم به همدیگر تبریك و تهنیت می گفتند و خواستار آمرزش گناهان اموات خویش می شدند و بعدازظهر همان روز با مقداری شیرینی، حلوا، برنج، روغن جوشی (نوعی نان روغنی) به زیارت مردگان خود می رفتند و خوراكی های برده شده را بین جمعیت حاضر خیرات می كردند. در شهرستان «صدوق» یزد، در شب نیمه شعبان آجیل و نقل بر سر مزار اموات می بردند و خیرات می كردند و قاریان نیز با صدای بلند قرآن مِی خواندند و مردم نیز به آنها آجیل و پول می دادند.

بازدید از اقوام و دوستان

صله رحم، مراسمی است كه امروزه نیز كم و بیش اجرا می شود و وسیله خوبی برای تجدید دیدار و وقوف از وضع دوستان و نزدیكان است. نیمه شعبان در عقداء یزد همه اعضای خانواده به حمام می رفتند و لباس نو بر تن می كردند و صبح روز عید ضمن نظافت منزل و اسپند دود كردن، بزرگ خانواده ها در جایی جمع می شدند و به دیدار بزرگ ده می رفتند. در منزل بزرگ روستا «مولودی خوانی» و مداحی از ساعت هشت صبح شروع می شد و كدخدای ده از مهمانان با چای، شیرینی، نقل و گلاب پذیرایی می كرد.

رسم مرادمندی

در دزفول، زنان و دخترانی كه مراد یا حاجتی داشتند، در چنین شب مباركی چادر بر سر كرده و به در هفت خانه كه رو به قبله قرار داشت، می رفتند. صاحبخانه می گفت: «كیه؟» ، «مرادمند» در جواب می گفت: «مرادمند هستم، ثواب یا جواب؟»اگر صاحبخانه می گفت «جواب» ، مرادمند ناامید می شد و می رفت و اما اگر «ثواب» می شنید، یعنی صبر كن و آن وقت مرادمند می ماند و اگر از اولین خانه شیرینی تحویل می گرفت، آن را به فال نیك می گرفت و به همین منوال تا شش خانه بعدی ادامه می داد. بعد از پایان مراسم اگر مرادمند (دختر دم بخت) بود و مرادش ازدواج بود، خودش می باید خوراكی ها را می خورد و اگر به نیت شخص مریضی رفته بود تا او بهبود یابد، شیرینیِ ها را به وی می داد به امید شفای بیمار.

تفأل و پیشگویی

در اكثر مناطق ایران به شب نیمه شعبان (شب برات) یا شب نیمه برات می گویند. در شب نیمه برات، هركس آزادی خودش را از آتش جهنم از امام دوازدهم خواستار است.در نقاطی كه این شب «شب برات» می گویند، اعتقاد است كه برات انسان نو می شود، به عبارتی سرنوشت او رقم می خورد، به طوری كه در خراسان در شب پانزدهم نیمه شعبان به پشت بام رفته و در مهتاب (اگر شب مهتابی باشد) ایستاده و به سایه خود نگاه می كنند و از این طریق سرنوشت خود و اقوام خود را در آن سال پیش بینی می كنند .

مولودی خوانی

از دیگر مراسم در این روز برپایی مجالس مولودی خوانی در اماكن مذهبی و خانه هاست. در این روز اشعاری در مدح ائمه و به خصوص حضرت مهدی(عج) توسط مداحان خوانده می شد كه حضار با كف زدن و تكرار ابیاتی از اشعار مولودی، با آنها همراهی می كردند و بر پیامبر(ص) و خاندان پاكش صلوات می فرستادند و نقل و شیرینی به میان حاضران پرتاب می كردند. نمونه ای از این اشعار در اینجا آورده می شود.

مژده ای دل كه حجت حق با وقار مِی آید

سرو بستان مرغ چمن و بلبل خوش گفتار می آید

مژده ای جان كه حبیب خدا بی قرار می آید

مژده ای حبیب عزیز زینب و حیدر كرار می آید

مژده بهر یاری رساندن او ز سوی خدا

جبرئیل امین فرشته مقرب حق بهر پیكار می آید

نوید كه اسرافیل و جمع فرشتگان و میكائیل

در رهند و او نستوه و بی باك بهر كارزار می آید

پیام كه محمد و علی، فاطمه، حسن و حسین

پنج نور منور عرش در رهند و سرو خوش نگار می آید

برخیز و غبار غم دیده و دل بشوی

كه ز لطف ایزد منان آن عزیز گل عذار می آید

گر كه فریاد مهدی بیای تو بلرزاند عرش خدا

قامت بیارای كو بانگ جاءالحق زند و پاسدار می آید

بشو منتظر كه بینی جمال رخ انورش

زانكه او خورشید عالم است و از پس ابر تار می آید

دائم كه امر ظهور ز خداست و نباید شتاب كرد

لیك چه كنم كه می رسد بر دل كه باقی پروردگار می آید

ای امین و دوست بدان و آگاه باش

این همه خبر ز لطف خدا و آن بقی دادار می آید

منابع:

* اسناد موجود در گنجینه واحد فرهنگ مردم مركز تحقیقات صدا و سیما

مریم صیاد نجفی