از نمایشگاه کتاب چه می‌خواهیم؟

به استقبال بیست‌و سومین دوره نمایشگاه کتاب تهران . . .

نمایشگاه‌ها در شهرهای مختلف، مکانی برای تبادل و سنجش تولیدات و تجلی محصولات فرهنگی سالانه است. به این معنی که در پس برگزاری هر نمایشگاه هدفی نهفته است، هدفی که تمام تصمیمات و دستورات پیرامون نمایشگاه را توجیه می‌کند. نمایشگاه کتاب به‌عنوان یک اتفاق بزرگ فرهنگی از این قاعده مستثنا نیست. در کشورهای صنعتی که برگزاری نمایشگاه را یک اقدام اقتصادی می‌دانند، برگزاری نمایشگاه کتاب از جایگاه بالایی برخوردار است، آلمان را بیشتر یک کشور صنعتی می‌دانیم و کشور ما یک سرزمین فرهنگی با تمدنی دیرینه به‌شمار می‌رود اما بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب دنیا در «فرانکفورت» برگزار می‌شود.


● داشته‌ها
کشور ما به پشتوانه منابع انسانی گران‌سنگ و منابع مالی به‌همراه یک برنامه‌‌ریزی اصولی و مدون می‌تواند در این عرصه حرف اول را بزند. تلاش‌های سازنده و دلسوزانه سالیان اخیر مدیران فرهنگی، جای بسی امیدواری است اما مشکلی که در ۲۲ دوره برگزاری نمایشگاه کتاب داشته‌ایم این است که هنوز هدف‌گذاری برای این نمایشگاه انجام نشده و این خاص سالیان اخیر نیست. نگاه دقیق و کارشناسی به آمار تولیدات ناشران، کمک شایانی به محققان و علاقه‌مندان به این عرصه نمی‌کند. زیرا نگاه به آمار تولیدات، شاخص‌های آن زمان را به ما نشان نمی‌دهد. در زمان‌های مختلف، موج‌هایی به راه افتادند و ناشرانی که خودشان نیز هدفی از ورود به این عرصه نداشته‌اند، سوار بر این موج به چاپ و نشر کتاب‌هایی دست زدند که در آن دوره خاص از اقبال بالایی برخوردار بوده‌اند. کتاب‌هایی که با سرعت و با کیفیت پایین و فقط برای پر کردن کتاب‌فروشی‌ها از نیاز آن موقع منتشر شدند.


● بیم‌ها
نمایشگاه کتاب تهران پس از دو دهه برگزاری حالا باید بداند به‌دنبال چیست. ارائه آمار از تعداد شرکت‌کنندگان، تعداد کتاب‌ها و... با یک رقم بالا وقتی مفید است که ارتباط آن با سرانه مطالعه در ایران هم سنجیده شود. اگر ما هرساله یک جمعیت مشخص از دانشجو یا محصل را در نمایشگاه می‌بینیم، نشانگر آن نیست که استقبال فراوانی از این نمایشگاه شده است، اینها شرکت‌کنندگان ناگزیر هرساله این نمایشگاه هستند، برای آن نوجوان یا جوان شهرستانی که حسرت حضور در این نمایشگاه و خرید کتاب‌هایش را می‌خورد، چه کرده‌ایم؟ برای کسانی که سن بالایی دارند و علاقه‌مند هستند که در این اتفاق بزرگ فرهنگی حضور داشته باشند، چه امکاناتی فراهم آورده‌ایم؟ اگر در یک نمایشگاه، شر‌کت‌کنندگانش مشکل آب، برق و متراژ غرفه داشته باشند و بازدیدکنندگان آن مشکلاتی مثل ایاب و ذهاب، تهویه مناسب در سالن و... را آیا می‌توان آن را نمایشگاه موفقی دانست؟ حالا هر چقدر عدد که می‌خواهیم به آمارمان اضافه کنیم. البته در سال‌های اخیر تلاش‌های خوبی از سوی مسئولان فرهنگی برای برطرف کردن این ضعف‌ها صورت گرفته که قابل تقدیر است. دسترسی مردم به نمایشگاه کتاب تهران، سریع‌تر و سهل‌تر شده است هرچند همچنان این پرسش باقی باشد که مصلای تهران این ظرفیت را برای برگزاری نمایشگاه دارد یا خیر؟
برنامه‌های جنبی نمایشگاه‌های کتاب در سراسر دنیا از موارد ویژه جذاب و مفید برای علاقه‌مندان به عرصه فرهنگ است. ایجاد فضایی برای تبادل افکار، نظرات و بررسی پیشرفت‌های مختلف در عرصه‌های متنوع فرهنگی می‌تواند زمینه را برای پیشرفت خودمان در زمینه‌های مختلف فرهنگی فراهم آورد. حضور هدفمند ناشران خارجی به همراه محصولات ممتازشان در نمایشگاه کتاب تهران یکی از این راه‌هاست. نظارت دقیق بر کتاب‌های خارجی که به نمایشگاه می‌آیند، دانشجویان و علاقه‌مندان به این کتاب‌ها را از وقت‌‌گذرانی و صرف هزینه بالا نجات می‌دهد. در سال‌های اخیر شاهد آن بوده‌ایم که کتاب‌های خارجی بی‌محتوا و ضعیف در نمایشگاه ما عرضه شده است.


● امید‌ها
کمتر از یک ماه زمان به برگزاری نمایشگاه کتاب مانده است، در این مجال اندک، قطعا نمی‌شود اقدام اساسی کرد اما تلاش کنیم که مشکلات سالیان گذشته را حل کنیم. قطع برق، مشکل تهویه، گرمای سالن و تاریکی‌های گاه به گاه غرفه‌ها حتما مشکلاتی نیستند که نتوان آنها را حل کرد اما هر کدام از این مشکلات می‌تواند وجه و شأن نمایشگاه را پایین بیاورد. حضور ناشران قوی داخلی، فارغ از اینکه مسئولان ارشاد با آنها اختلاف دارند یا آنها با مسئولان، می‌تواند نمایشگاه را غنی‌تر سازد. کنار گذاشتن اختلافات در این مقطع بیشتر به فرهنگ و کتابخوانی در این کشور کمک می‌کند. این نمایشگاه‌ها هستند که مسیر نشر کتاب در سال را مشخص می‌کنند و مسئولان فرهنگی در این مسیر نقش راهنما و یاری‌دهنده‌ای را دارند که به مسافران مسیر این امکان را می‌دهند که به سلامت و با سرعت مناسب به مقصدشان که همانا اعتلای فرهنگی کشور است برسند. با توجه به دلسوزی و تلاش مدیران فرهنگی در سال‌های اخیر می‌توانیم امیدوار باشیم که هرچه سریع‌تر به آن نقطه‌ مطلوب دست پیدا کنیم و این میسر نخواهد شد مگر با کار و تلاش مضاعف ناشران، مسئولان فرهنگی و علاقه‌مندان به فرهنگ این مرز و بوم. نمایشگاه بیست‌و سوم، مجالی برای ارزیابی اقدامات و سیاست‌های فرهنگی وزارت ارشاد است که امیدواریم این ارزیابی با سربلندی مسئولان و ناشران همراه باشد.


● معاون فرهنگی ارشاد و نمایشگاه
«تقریبا از دوره شانزدهم برگزاری نمایشگاه کتاب تهران بحثی مطرح شد که به امکانات ضعیف محل دایمی نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب تهران و مشکلات ناشی از آن می‌پرداخت. برخی از سالن‌های محل سابق برگزاری نمایشگاه به امکانات مدرن و روزآمد مجهز و برخی از آن سالن‌ها نیز متروک مانده بودند و با توجه به این مساله که قرار است کاربری آن محل تغییر کند؛ طبیعی است که بازسازی همه سالن‌ها ممکن نباشد.
باید به این مسائل، این نکته را اضافه کنیم که مهندسی این سالن‌ها مربوط به شرایط و علم دهه ۶۰ میلادی بود و همچنین در آن زمان که این محل برای برگزاری نمایشگاه در نظر گرفته شد، ترافیک و رفت و آمد چندانی نبود و مشکلات خاصی وجود نداشت؛ اما به مرور زمان و در جریان برگزاری نمایشگاه شانزدهم، اختلافاتی بین مدیریت شهری و برگزارکنندگان نمایشگاه رخ داد و منشأ آن مشکلاتی بود که برگزاری نمایشگاه در این منطقه از شهر ایجاد می‌کرد. از سوی دیگر، فضای داخلی نمایشگاه نیز مطرح بود و منشأ آن به این مساله بازمی‌گشت که محل مورد استفاده در نمایشگاه‌های تخصصی، حداکثر ۳۰ هزار مترمربع بود که در نهایت، ده‌ها هزار نفر نیز از آن دیدن می‌کردند و اگر اشتباه نکنم کل فضای مسقف نمایشگاه قبلی حدود ۶۳ هزار متر مربع بود که این مقدار اعم از سالن‌‌های آماده و روزآمد و سالن‌هایی بود که برای دیگر نمایشگاه‌‌ها مورد استفاده قرار نمی‌گرفتند و حال آن که فضای مورد نیاز نمایشگاه کتاب بسیار بیشتر از این است. در آن زمان، بحث امنیت برخی سالن‌ها مطرح بود که در طول سال استفاده نمی‌شدند و آتش سوزی سالن شماره پنج محل سابق برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران در جریان نمایشگاه مبل، از مواردی بود که نوعی هشدار نسبت به استفاده از سالن‌های قدیمی محسوب می‌شد.»
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نهاد هماهنگ‌کننده ده‌ها مرکز و نهاد برگزارکننده این رویداد مهم فرهنگی است که باید فضایی در اختیار او قرار گیرد و تامین وسایل رفت و آمد و تضمین نسبی امنیت فضا از نظر آتش‌سوزی و... مربوط به نهاد‌های دیگر است.
این عوامل موجب شد تا آن محل برای برگزاری نمایشگاه کتاب تهران غیرقابل استفاده شود، افزود: تقریبا در آن دوران همه گزینه‌هایی که امکان برگزاری نمایشگاه در آن مطرح بود، بررسی شدند. حتی در جلسه‌ای با آقای «علی آبادی» رئیس وقت سازمان تربیت بدنی برای برگزاری نمایشگاه در استادیوم آزادی مذاکره کردیم که به سرانجام نرسید و در نهایت گزینه مصلای امام خمینی(ره) برای برگزاری نمایشگاه مناسب تشخیص داده شد.
درباره مصلای امام‌خمینی(ره)، برخی اطلاعات کاملی ندارند و این در حالی است که فضای شبستان مصلا در سه قسمت همکف، بالکن و زیرزمین حدود ۶۰ هزارمتر مربع و تقریبا معادل کل فضای سابق گنجایش دارد؛ با این تفاوت که در آن فضا سالن‌ها پراکنده بودند و در مصلا، در شبستان متمرکز شده اند. یعنی حتی اگر فقط فضای شبستان را نیز در نظر بگیریم، مصلا با تمام فضای محل سابق برابری می‌کند.
این تنها نظر من و همکارانم در بخش اجرایی نبود؛ بلکه کارشناسان همه بخش‌های دیگر و ستاد مدیریت بحران شهر تهران نیز فضای سابق برگزاری نمایشگاه کتاب تهران را تایید نمی‌کردند در حالی که هم فضای شبستان مورد تایید ایشان بود و هم از حیث مسائل دیگر، مصلای امام(ره) را بهتر از گزینه‌های دیگر تشخیص دادند.