مسعود عربشاهی نقاش و مجسه ساز

«علاقه من به نقاشی و پرداختن به آن شاید نخستین اتفاقی بود كه دریافته ام و ریشه ی آن در تمام تار و پودم تنیده شده در زندگی به سكوت, تنهایی و انزوای درونی خو گرفته ام, و این از گذشته های دور و از كودكی با من بوده, و بعدها ریشه گسترده ای یافته است »

▪ متولد: ۱۳۱۴ تهران

▪ فوق لیسانس معماری داخلی: هنركده هنرهای تزیینی (دانشگاه هنر) ۱۳۴۷

▪ ۱۹ نمایشگاه انفرادی در ایران، آمریكا، فرانسه

▪ ۴۰ نمایشگاه گروهی در ایران، آمریكا، فرانسه، سوییس، تونس، ایتالیا، مغرب، انگلستان

▪ تصویرگری كتاب «اوستا از دیدگاه هنر نو» ۱۳۵۷

▪ چاپ كتاب RELIEF IN ARCHITECTURE (نقش‌برجسته در معماری) به زبان انگلیسی ۱۳۵۹

▪ چهارمین بی‌ینال تهران (جایزه‌ی اول هنرهای زیبای كشور) فروردین ماه ۱۳۴۳

▪ جایزه‌ی اول در نمایشگاه بین‌المللی مناكو ـ فرانسه ۱۳۵۲

▪ جایزه‌ی اول در نمایشگاه به مناسبت روز مادر ۱۳۵۲

▪ جایزه‌ی اول در مسابقه‌ی مجسمه‌سازی برای یكی از پارك‌های جنوب تهران. ۱۳۵۳

▪ «علاقه من به نقاشی و پرداختن به آن شاید نخستین اتفاقی بود كه دریافته‌ام و ریشه‌ی آن در تمام تار و پودم تنیده شده. در زندگی به سكوت، تنهایی و انزوای درونی خو گرفته‌ام، و این از گذشته‌های دور و از كودكی با من بوده، و بعدها ریشه گسترده‌ای یافته است.»

پدر، مادر و فرزند جمع سه نفره‌ی خانواده‌ای را تشكیل می‌دادند كه بیشترین اوقات كودكی مسعود در میان آن‌ها‌ سپری شد. روزها، ماه‌ها و سال‌های تنهایی. تنهایی و سكوت. و صدای پرندگان، نغمه‌هایی بودند كه این سكوت را می‌شكست. هر صبح با همین نغمه‌ها بیدار می‌شد. قبل از این‌كه گوش او قادر به تفكیك صداها باشد، چشم‌هایش خیره، دقایقی طولانی جست و خیز پرنده‌های كوچك را دنبال می‌كرد. پرنده‌هایی كه با آواز و صدای‌شان، فضایی سرشار برای بروز عواطف او می‌ساختند.

مادر كه زنی تحصیل كرده و دانا بود، تنها هم‌بازی و بزرگ‌ترین مأمن ایام كودكی‌اش شد و از خلال بازی‌های خود با او، سعی كرد تا علاقه و توانایی های او را كشف كند. به تدریج طبع لطیف و عشق او را به دنیای رنگ‌ها وشكل‌ها شناخت و نقاشی و شكل‌سازی به مجموعه بازی های آن‌ها اضافه شد. شكل‌سازی را از طریق چیدن كنار هم و سوار كردن مكعب‌های رنگین، بعد با خرده سنگ‌ها و چوب، كاغذ، گِل و... . هر كدام چه زیبا تخیلاتش را تجسم می‌بخشیدند.

اگرچه ترغیب، تشویق و همراهی‌های مادر بود كه روزبه روز او را بیشتر به سمت هنر می‌كشاند.

ولی مادر بازهم حضور مهمتری در زندگی‌اش داشت. «هنر و لطافت آن برای من همیشه به بی‌نیازی و درك و دریافت هستی منتهی شده و مادیات هرگز نتوانسته در آن نقش و حجمی داشته باشد. این درك و دریافت را قبل از هر چیز مدیون مادری هستم كه در وهله‌ی اول شكل درست زندگی كردن را به صورت بنیادی به من آموخت.»

مسعود عربشاهی در تهران و در سال ۱۳۱۴ متولد شد، ولی خواستگاه اجدادی او زادگاه پدرش «كَنك»، روستایی كوهستانی میان قم و كاشان و همجوار با كویری كه تا چشم كار می‌كند زمینی است كه در آفتاب پر تلألو و سوزان، در تاریكی شب‌های سردش، در انبوهی از هزاران هزار ستاره، چشمك‌زنان تیرگی و سیاهی شب را نور باران می‌كنند، به قدری نزدیك زمین احساس می‌شوند، كه به نظر با كمی تلاش می‌شد آن‌ها را با دست گرفت و بارش ناگهانی شهاب‌سنگ‌هایش كه سرشار از زیبایی است، حسی عمیق و خوفی غریب، وجود آدمی را سرشار می‌كند.

در تابستان وقتی از قم به سمت كاشان تغییر مسیر داده و از جاده‌ی بسیار گرم و سوزان حاشیه‌ی كویر به طرف سلسله كوه «تخته پلنگ» پیش می‌رویم، و در مسیری طولانی با عبور از روستاهای سلم، خورآباد، سیرو و رجان، حضور سبز باغ‌های كهك در دامنه‌ی كوه، نوید استراحت دلچسبی برای مسافران خسته، گرمازده و تشنه است.

روستایی با قدمت بسیار، تبعیدگاه ملاصدرا و خلوتگاه درویشان و مردان معتكفی، كه در زمان صفویه، شلوغی، تجارت و سیاست را در اصفهان تاب نیاورده و به آن‌جا كوچ كرده بودند و مردمی سخت‌كوش، كه با مشقت بسیار آب را از دل كوه و زمین به دست می‌آوردند و آن را كه حضورش، سبزی و رویش بود، با دل و جان پاس می‌داشتند. آب اندك بود و زمین بسیار، و كفاف تشنگی آن را نمی‌داد. پس در كنار كارهای كشاورزی، باغداری و دامداری، كتان و كرباس هم می‌بافتند. صبورانه هر روز صدها تار و پود رنگین را در هم می‌تنیدند تا پارچه‌ای پر نقش بافته شود. ده پر بود از كارگاه های كوچك و بزرگی كه زنان پیر و جوان، در آن‌ها مشغول بودند.

مسعود اوقات زیادی از زندگی را در كودكی و نوجوانی به آن‌جا می‌رفت. پدربزرگش در كَهك زندگی می‌كرد. طبیب بود و نزد مردم ده احترام بسیار داشت.

افق بی‌انتها، شب‌های پر ستاره، سبزی باغ ها، درختان پر میوه، صدای حضور آب، شر و شور پرندگان، مزارع، دام‌ها، حیوانات خانگی، خانه‌های گلی، رنگ خاك، كرباس‌ها و رنگ‌های دلپذیر نخ‌ها و...

همه چیزهایی بودند كه او تشنه‌ی دیدن‌شان بود و تأثیر عمیق و ماندگاری بر «وجودش» داشتند. «وقتی به روستای پدرم می‌رفتم، در كارگاه‌های كرباس بافی، وقتی از حركت دوك‌ها و در هم تنیده شدن نخ‌ها، پارچه‌هایی با آن لطافت و زیبایی بافته می‌شد، آن هم توسط مردمی كه اطلاع چندانی نداشتند و با سادگی و محبت روزگار را می‌گذراندند به راستی می‌شد عظمت كلی فرهنگی بسیار غنی را فهمید كه مردم كهك تنها جزیی از آن بودند.»

سال‌های دبستان، دوران تجسم «خیال» از طریق «رنگ» و «شكل» بود. به نوجوانی كه نزدیك شد، حركت خطوط نیز برای او عامل مهمی شد، و اشیا حضور واقعی‌تری یافتند. دوست داشت اشیا را آن‌گونه كه می‌دید بكشد. تلاش او برای این منظور، با شركت در كلاس‌های آزاد نقاشی همراه شد. (۱۳۲۸ ـ۱۳۳۵) به توصیه‌ی دوستان نزد «محمود اولیا» می‌رود. «چند سال پیش او كار كردم. هنرمند بسیار گوشه‌گیر، نازنین و طراح فوق‌العاده‌ای بود، و علاقه‌ی زیادی به كارهای «رمبرانت» داشت. نه این‌كه كارهای او را كپی كند، بلكه واله و شیدای رنگ‌ها و سایه روشن كارهایش بود. من هم زمانی تحت تأثیر رمبرانت بودم.»

نقاشی آن‌قدر برایش مهم شد، كه سه سال اول دبیرستان قدری بیشتر به درازا كشید. در عرض چند سال كار مداوم، برای او دست‌مایه‌ای غنی در طراحی، نقاشی و درك درست تناسبات طبیعی فراهم كرد، و وقتی به «هنرستان تجسمی پسران تهران» راه یافت، به خوبی با مسایل آكادمیك آشنا شد. (۱۳۳۵ ـ ۱۳۳۷). «زمانی كه به هنرستان رفتم، وابستگی‌ام به نقاشی و در نتیجه سرعت كارم بیشتر شد و همبستگی بهتری در كارهایم شكل گرفت. یعنی جمع و جور شدند و از پراكندگی گذشته درآمدند.

خانم «شكوه ریاضی» معلم طراحی و نقاشی بود. او كه تحصیل كرده‌ی «بوزار» فرانسه، نقاشی نوگرا و صاحب شخصیتی بانفوذ بود، با درك درست و تربیت یافته‌ای كه از هر هنر كسب كرده بود، نقشی روشنگر و تعیین‌كننده‌ برای ادامه‌ی راه بسیاری از هنرجویان خود داشت. مسعود عربشاهی و هم‌كلاسی‌های او صادق تبریزی، منصور قندریز، فرامرز پیل‌آرام و شاگردان دیگری از جمله شیردل، محمدعلی شیوایی (كاكو)، مهدی حسینی و... .

«در این سال‌ها، در موزه‌ها و از روی اشیا و نقوش آن‌ها نسخه‌برداری می‌كردم. از همان‌هایی كه بیشتر به آن‌ها علاقه‌مند شده بودم. مفرغ‌های لرستان، هنر ایلام و بین‌النهرین. به تدریج این علاقه‌مندی افزایش می‌یافت و تاثیر این نقوش در نقاشی‌هایم بیشتر شكل می‌گرفت.» صادق تبریزی این بخش از زندگی وی را چنین توضیح می‌دهد: «دوران نوجوانی را در محضر محمود اولیا به شناخت نقاشی واقعگرا و رنگ‌های طبیعت و دست‌یابی به طراحی دقیق اشیا و انسان سپری كرد. كسانی كه شاهد این دوره از كوشش‌های او بوده‌اند، تعهد وی را برای پایه‌ریزی یك نقاشی حساب شده می‌ستایند.»(۱)

دیپلم كه گرفت، دو سالی را در اداره‌ی فرهنگ و هنر، و به عنوان گرافیست، مشغول به كار شد. از همین زمان بود كه در كارگاه‌های سفال و سرامیك وزارت فرهنگ و هنر به نحوه‌ی كار با این مواد و رنگ‌های لعابی آشنا شد. ماهیت خاك ولعاب برای او حسی از گذشته‌های دور را زنده می‌كردند.

تأسیس «هنركده هنرهای تزیینی» در «سال ۱۳۴۰ پاسخ به ضروریت‌هایی بود كه از سال‌ها قبل حس می‌شد.» این هنركده نه فقط امكانی برای ادامه تحصیل فارغ‌التحصیلان هنرستان‌ها به وجود آورد، بلكه با ایجاد رشته های جدید، بخشی از نیازهای آموزشی نسل جدید را پاسخ داد. ده‌ها نقاش و مجسمه‌ساز و طراح نوپرداز زیر نظر معلمان ایرانی و خارجی این هنركده پرورش یافتند، كه با فعالیت‌شان بر تحولات بعدی هنر معاصر تأثیر گذاشتند. تعدادی از اینان به منظور هویت بخشیدن به كار خویش،از هنرهای سنتی مایه گرفتند (و همان زمان با عنوان «سقاخانه» مشخص شدند.) شماری دیگر، شتابان به جدیدترین پدیده‌های غربی روی آوردند تا با تحولات هنر جهانی همگام شوند».(۲)

دوستی با صادق تبریزی، فرامرز پیل‌آرام و منصور قندریز كه از زمان تحصیل در هنرستان آغاز شده بود، در هنركده‌ی تزیینی نیز ادامه می‌یابد. توجه اینان به سنت های تصویری و تزیینی ایران جلب شده است و هر یك از آن‌ها می‌كوشد به طریقی عناصر هنر گذشته را در كار خود وارد كنند. عربشاهی در این رویكرد، بیشتر تحت تأثیر هنر دوران باستان است.(۴)

«در این زمان كار بر روی سفال و گچ را هم‌زمان ادامه می‌دهد، و در همین دوران است كه خطوط و نقش‌ها بر روی پرده‌های نقاشی او راه می‌یابند. سال‌هایی كه به وحدت فرم‌های خاص می‌پردازد و به زیر بنای غالب آثاری می‌انجامد كه به ساختار و طرز تفكرش باز می گردد. بنایی در زمینه‌هایی از معنویت كه به ریشه‌یابی ها و تحولاتی می‌انجامد.»(۵)

سال‌های دانشكده، اساتید و فضای پربار این دوره، در كنار كتابخانه‌ی غنی آن فرصت مساعدی را برای ادامه‌ی مطالعات و پژوهش پیرامون دوران كهن تمدن‌های ایران، بین‌النهرین، مصر و نیز ریشه‌یابی و فراگیری اصول و تكنیك‌های نقاشی غربی است تا از این طریق، ضمن همراهی با دگرگونی‌ها و نیازهای دنیای معاصر، قالبی برای بیان، عرضه‌ و تداوم اندیشه‌های «سنت‌جوی» خود بیابد. «این‌گونه است كه عربشاهی، بی‌آن‌كه نقش‌مایه‌ها، كنده‌كاری‌ها و خطوط كتیبه ها را بازسازی و بازآفزینی كند، حس جاری در آن‌ها را به تماشاگر القا می كند. این القا و نگاه تجریدی او از شناخت و تسلط او بر واژگان حسی و ارتباطی انتزاعی هنر نوین سرچشمه می‌گیرد.»(۶)

با همین تجربیات اولین نمایشگاه انفرادی خود را برپا می كند. (انجمن فرهنگی ایران، ۱۳۴۱) در همین سال با دو اثر در چهارمین بی‌ینال تهران شركت می كند و برنده‌ی جایزه‌ می‌شود.

«نخستین بار توسط كریم امامی ـ نویسنده و منتقد، اصطلاح «سقاخانه» برای گروهی از هنرمندان، كه عمدتاً در هنركده‌ی هنرهای تزیینی آموزش می دیدند و می كوشیدند پلی میان سنت و نو بنا كنند به كار برده شد. عربشاهی یكی از هنرمندان منسوب به این جریان است.»(۷)

سال‌ها بعد مسعود عربشاهی ارتباط خود با این گروه از نقاشان را این‌گونه شرح می دهد. «به طور كلی، كارهای من هیچ نوع ارتباطی به این گروه نداشت و چندان علاقه‌ای به اجرای كارهای تزیینی در این زمینه نداشتم. آن‌چه كار مرا از این جریان متمایز می‌كرد، دستمایه‌ قرار دادن و گزینش آذینه‌ها و نمادهای باستانی ایران است.» (۸)

در سال ۱۳۴۳ با تشكیل تالار ایران (بعدها تالار قندریز)، در اولین نمایشگاه گروهی آن شركت می‌كند، ولی همكاری او با تالار یك سالی بیشتر ادامه نداشت.

تجربه‌ی ایجاد نقش‌برجسته روی گچ و فلز را كه از سال ۱۳۴۲ آغاز كرده بود كه دو سال بعد در دانشگاه تهران به نمایش گذاشت. استفاده از فرم‌های دایره و چهارگوش و نیز جانوران اساطیری، از همین زمان در كارهای او حضور می‌یابند. «اما دو فرمی كه بیشتر در آفریده‌های مسعود عربشاهی به چشم می‌خورد، رمزهای چهارگوش و دایره‌اند. دایره محاط در چهارگوش، یا برعكس، تصویر ماندالاست كه كارل گوستاو یونگ آن را رمز تمامیت و جامعیت هستی، سامان و نظام یافته‌اند و در این باب داد سخن داده است.

نویسنده : حسن موریزی‌نژاد

پی‌نوشت:

۱- ر. پاكباز. پیشگامان هنر نوگرای ایران . مسعود عربشاهی . موزه هنرهای معاصر تهران،۱۳۸۰ .ص ۲۵

۲- پیشگامان هنر نوگرای ایران . پیشین. ص ۲۶

۳- ر. پاكباز. دایرهٔ‌المعارف هنر، نشر فرهنگ معاصر، تهران. ۱۳۷۸،ص ۸۹۳

۴- دو پسرـ هومن و رامین ـ ثمره‌ی ازدواج او است.

۵- سال‌شمار زندگی مسعود عربشاهی. این سال‌شمار با همكاری نقاش و توسط «رضا گوهرزاد» محقق ایرانی ساكن آمریكا، تهیه شده است.

۶- رضا گوهرزاد. نگاهی به زندگی و آثار عربشاهی. روزنامه‌ی ایران، سال هفتم،شماره ۲۰۲۴، دوشنبه ۲۴ دی ۱۳۸۰

۷- پیشگامان هنر نوگرای ایران. پیشین. ص ۲۶

۸- محمد شمخانی. پشگامان هنر معاصر ایران. مجموعه مقالات، گفتگو با مسعود عربشاهی. نشر آگاه. زمستان ۱۳۸۴. چاپ اول. ص ۲۰ـ۲۱

۹- جلال ستاری. جهان اسطوره‌شناسی. جلد هشتم، نشر مركز، ۱۳۸۳

۱۰- پیشگامان هنر نوگرای ایران. پیشین. ص۲۹

۱۱-پیشین. ص۳۳

۱۲- رضا گوهرزاد. پیشین

۱۳- پیشگامان هنر معاصر ایران. پیشین. ص۲۵

۱۴- سال‌شمار زندگی مسعود عربشاهی. پیشین

۱۵- پیشگامان هنر نوگرای ایران. پیشین. ص۳۶

۱۶- جهان اسطوره‌شناسی. پیشین . ص ۴ـ۱۵۳