صدای صبح شنیدنی‌تر است

گزارش پشت صحنه برنامه «نفس صبح» رادیو ایران

برنامه رادیویی «نفس صبح» که در ادامه برنامه قدیمی «قرآن و ترجمه» صبح‌ها از رادیو قرآن پخش می‌شود به مرور زمان با تحولات مختلفی روبه‌رو شده، اما همواره مخاطب علاقه‌مند خود را داشته است.

در یکی از روزهای اردیبهشت سر صحنه برنامه نفس صبح می‌روم. آرم برنامه که همخوانی دو آیه ۱۸ و ۱۹ سوره تکویر است، پخش می‌شود و بعد از آن، بیت «بر جام شفق، نور خدا ریخته‌ایم، ما با نفس صبح در آمیخته‌ایم» شنیده می‌شود.

پس از عنوان‌بندی برنامه، صدای مرتضی حافظی به گوش می‌رسد که می‌گوید: «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم، با سلام به شما شنوندگان گرامی به ترجمه و توضیح آیات ۱۷ تا ۳۶ سوره شریفه طه می‌پردازیم. در آیات ۱۷ تا ۲۳ چنین می‌خوانیم.»

میکروفن باز می‌شود. محمدحسین نیکنام به تفسیر آیات ذکر شده می‌پردازد. برنامه امروز با حضور و صدای دلنشین دکتر محمدحسین نیکنام، قائم‌مقام وزیر بهداشت در امور همکاری‌های بین‌المللی و گوینده رادیو ایران ضبط می‌شود. صدای نیکنام از صلابت خاصی برخوردار است و با طمأنینه‌ای خاص صحبت می‌کند.

● تاریخچه برنامه

حجت‌الاسلام عبدالله گودرزی، مدیر گروه اندیشه رادیو ایران درباره برنامه قرآن و ترجمه می‌گوید: پخش این برنامه از اوایل دهه ۶۰ آغاز شد و هر روز ساعت ۶ بامداد روی آنتن رادیوسراسری رفت.

پخش تلاوت آیاتی از قرآن کریم و توضیح و تفسیری روان از آیات، اساس این برنامه قدیمی را طی سه دهه شکل می‌داد.

گودرزی به بازنگری این برنامه در سال ۱۳۹۰ اشاره می‌کند و می‌گوید: در شهریور ۱۳۹۱ عنوان این برنامه به نفس صبح تغییر یافت. به هر حال، متن‌های برنامه نفس صبح توسط عبدالله علایی، یکی از سردبیران جوان گروه اندیشه (که تنظیم و میکس نهایی برنامه را به عهده دارد) نوشته می‌شود تا ما بتوانیم همراه با فایل صوتی برنامه، مطالب ارائه شده در برنامه را مجلد کنیم و به دست مخاطبان برنامه برسانیم.

او با اشاره به این‌که در برنامه پیشتر از صدای قاریان مصری در تلاوت قرآن کریم استفاده می‌شد، ادامه می‌دهد: با کمک شورای عالی قرآن صدا و سیما در سری جدید برنامه‌ها از صدای قاریان ایرانی همچون آقایان ابوالقاسمی و کریم منصوری استفاده می‌کنیم.

مدیر گروه اندیشه رادیو ایران ضمن اشاره به تولیدات این گروه ادامه می‌دهد: درخصوص جذب مخاطب، سعی ما بر این است که کارها نو باشد و تحولات به شکل تدریجی در برنامه‌ها اعمال شود تا رضایت مخاطب فراهم آید. به طور مثال در برنامه ظهرگاهی «به افق آفتاب» به موضوعاتی پرداخته می‌شود که به نوعی با زندگی انسان‌ها سر و کار دارد. حتی وقتی مشکلات اقتصادی مطرح می‌شود، آنها را با نگاه اخلاقی مطرح می‌کنیم تا مردم نسبت به یکدیگر، مهربان‌تر باشند و با تعامل بیشتر مشکلات را حل کنند. در برنامه «راه رستگاران» با حضور کارشناسان خبره، سعی بر این است که هر روز صفات متقین و پرهیزکاران بیان شود تا مردم متوجه این نکته شوند که پرهیزکاران بدی را با بدی پاسخ نمی‌دهند و باید در زندگی خانوادگی خود برنامه داشته باشند. همچنین در برنامه «شور و نور» سعی بر این است که راهکارهای اخلاقی قرآن در حل مسائل و مشکلات بیان شود و مهندس علیرضا فتحی‌پور، بخوبی از پس این ماموریت برآمده و هر روز به یک صفت اخلاقی که در زندگی انسان کاربرد دارد، می‌پردازد.

حجت‌الاسلام گودرزی، ارائه احکام در قالب نمایش‌های رادیویی و پاسخ به سوال مخاطبان توسط کارشناسان را از دیگر فعالیت‌های جدید گروه اندیشه رادیو ایران برمی‌شمارد و می‌گوید: در برنامه‌های گروه اندیشه از بیانات کارشناسان هم به صورت حضوری و هم در قالب ارتباط تلفنی بهره می‌بریم.

● هم‌راستا با فهم مخاطب

مهدی صادق‌زاده که فوق لیسانس الهیات دارد و دروس حوزوی را تا ابتدای درس خارج گذرانده، از سال ۶۲ تاکنون سردبیر برنامه است، می‌گوید: از سال ۶۲ تا امروز تقریبا ۲۰ دوره قرآن کریم ختم شده و این ختم قرآن، همراه با ترجمه و تفسیر مختصر آن بوده است.

صادق‌زاده با اشاره به ریشه پخش این برنامه قدیمی از رادیو سراسری می‌گوید: در آن سال‌ها آیاتی از قرآن کریم تلاوت می‌شد و در بخش بعد، ترجمه یکی از متون موجود آن روز، ترجیحا از کتاب «ترجمه قرآن» الهی‌ قمشه‌ای استفاده می‌شد، ولی همزمان با ورود من، این برنامه با مراجعه به تفاسیر و متون ترجمه‌های قرآنی تحت عنوان برنامه مدون قرآن و ترجمه شکل گرفت.

او با اشاره به تحولات ایجاد شده در برنامه می‌گوید: در هر دوره زمانی، اصلاحاتی متناسب با نوآوری در عرصه تفسیر یا ترجمه در برنامه اعمال شد و سطح کیفی این برنامه به مرور نسبت به شکل اولیه‌اش ارتقا یافت، به طوری که در متن ترجمه فعلی برنامه نفس صبح، ترجمه‌های معتبر موجود مورد مطالعه قرار گرفته و سعی شده است در ترجمه آیات، از معادل لغوی متناسب با مفهوم متن استفاده شود و در تفسیر هم متن تفسیرالمیزان به عنوان تفسیر مرجع و تفاسیر دیگر به عنوان پشتوانه علمی برنامه، مورد استفاده قرار بگیرد.

سردبیر برنامه قرآنی نفس صبح می‌گوید: علاوه بر ویژگی ممتاز ترجمه در این برنامه نسبت به ترجمه‌های مکتوب موجود، در توضیحات این برنامه جوهره اصلی تفاسیر به صورت خلاصه و متناسب با زمان و مکان و شرایط اجتماعی گلچین و مخلص شده است. نکته دیگر نزدیک کردن متن به فهم مخاطب با استفاده از ارتباط و پیوند آیات نسبت به یکدیگر و در صورت لزوم، شرح توضیحی و تشریحی آیات است.

او درخصوص ویژگی‌های برنامه می‌گوید: برنامه نفس صبح در قالب برنامه‌سازی رادیویی از ابزارهای ساده‌ای برخوردار است. دارای بخش‌های متفاوت نیست و جذابیت برنامه به محتوای آن استوار است و محتوا همانی است که شرح آن گذشت. وقتی ما در قالب محتوا به همه منابع و اثرات مکتوب مراجعه می‌کنیم، به متنی استوار و پایدار دست می‌یابیم که می‌تواند برای مخاطب مشتاق ما بهترین برنامه باشد. بنابراین از این زاویه نمی‌توان گفت برنامه‌ای پرآیتم است، ولی محتوا محور است و جزو باکیفیت‌ترین برنامه‌های محتوامحور در حوزه صدا به حساب می‌آید.

صادق‌زاده که از سال ۶۱ با برنامه «همراه با مردم، همگام با مسئولان» یکی از برنامه‌های اجتماعی رادیو سراسری وارد رادیو ایران شده است، می‌گوید: ۳۲ سال است برنامه‌های معارفی و قرآنی را تهیه می‌کنم و از آنجا که آموزه‌های نهفته در محتوای برنامه‌ها مطابق با تحصیلات دانشگاهی‌ام بوده و بخشی از زندگی من به شمار آمده، همواره فعالیت در رادیو برایم لذتبخش بوده است.

صادق‌زاده دلنشینی برنامه نفس صبح را به لحن و کلام نیکنام مربوط می‌داند؛ لحنی که به عقیده او به دریافت‌های عرفانی نزدیک است.

● انتخاب لحن مناسب

متانت، وقار و صداقت اولین صفاتی است که پس از شنیدن صدای گرم و با صلابت مرتضی حافظی به ذهن می‌رسد و انصافا جز این نیست... او گوینده‌ای است با صدای چهارفصل به طراوت بهار، گرمای تابستان، عاشقانگی پاییز و صلابت زمستان. بسیار مهربان و صمیمی است. آنقدر که فراموش می‌کنی با او که از مردان اول رادیوست، صحبت می‌کنی.

مرتضی حافظی متولد ۱۳۳۶ و تحصیلکرده رشته مترجمی زبان انگلیسی است و از سال ۶۱ تاکنون گویندگی می‌کند. حافظی طی این سال‌ها برنامه‌های مختلفی همچون راه شب (جمعه شب‌ها)، به افق آفتاب (یک هفته در میان)، جهان سیاست، آوای اقتدار، پاسداران، ایستگاه اندیشه و ایستگاه رسانه را در رادیو ایران گویندگی کرده است.

حافظی درباره اهمیت تجربه در گویندگی رادیو می‌گوید: تجربه در هر کاری بر اثر گذشت زمان به دست می‌آید. یعنی تجربه چیزی نیست که بشود یکشبه به دست آورد و عامل بسیار مهمی است که به گوینده در اجرای برنامه بخصوص برنامه‌های زنده رادیو کمک می‌کند. گوینده بتدریج و به مرور زمان می‌آموزد چگونه با مخاطب ارتباط برقرار کند و چه لحن مناسبی برای اجرای برنامه در نظر بگیرد؛ این‌که ریتم اجرا در برنامه‌های صبحگاهی چگونه باشد و برنامه شبانگاهی را با چه حالتی اجرا کند، چون همه این برنامه‌ها تعاریف خاصی دارند، یعنی برنامه صبح با توجه به این‌که ریتم و ضرباهنگ زندگی تند است، طبیعی است گوینده، برنامه را با شور و نشاط بیشتری شروع می‌کند. برنامه‌های نیمروزی و عصرگاهی حالت‌های دیگری دارد و در برنامه شبانگاهی با توجه به این‌که مردم از کار روزانه برگشته‌‌اند و در حال استراحت هستند موضوع و مطالب فرق می‌کند و نوع اجرا و لحن گوینده هم طبیعی است که متفاوت باشد.

حافظی در خصوص ویژگی‌های یک گوینده خوب می‌گوید: چند عامل وجود دارد که باید دست‌به‌دست هم دهند تا بگوییم این شخص گوینده خوب و متبحری است. در وهله اول صداست. بعد به نظر من مهم‌ترین ابزار یک گوینده میزان آگاهی، سواد و اطلاعاتش است، یعنی در اجرای برنامه خیلی کمکش می‌کند و عامل سوم استعداد بالقوه است که این را باید به فعل دربیاورد. عامل چهارم هنر گویندگی است. اگر گوینده‌ای بتواند به این هنر دست یابد و از اندام‌های گفتاری، ریه‌ها، تارهای صوتی و اندام‌‌های گفتاری‌اش به شکل مطلوبی کار بکشد و آنها را بخوبی به کار گیرد، در واقع هنر گویندگی را به کارش اضافه کند، من فکر می‌کنم گوینده موفقی است؛ یعنی صرف داشتن صدای خوب نمی‌توان گفت این شخص گوینده است صرف داشتن اطلاعات اگر صدا نباشد، نمی‌‌توان گفت این شخص گوینده است. اگر شخصی استعداد نداشته باشد، نمی‌تواند گوینده خوبی باشد؛ یعنی عوامل باید مثل حلقه‌های یک زنجیر دست‌به‌دست هم دهند تا بگوییم این شخص گوینده موفقی است. این عواملی که گفتم تاثیرگذار است بخصوص آگاهی، سواد و به روز بودن اطلاعات گوینده.

وقتی از او می‌خواهم در دخیل بودن حس و تکنیک در گویندگی بگوید، توضیح می‌دهد: من حس و تکنیک را در گویندگی خیلی دخیل می‌‌دانم. گوینده‌ای که حرفه‌ای است و حرفه‌ای کار می‌کند به محض این که مطلبی را دستش می‌گیرد و می‌خواند، متوجه می‌شود این چه نوع متنی است. در واقع کار گوینده انتقال برخی مفاهیم از طرف نویسنده یا شاعر به مخاطب یا شنونده است. من اگر نتوانم حس آن نویسنده یا شاعر را هنگام سرودن شعر یا نوشتن پیدا کنم، طبیعی است در انتقال مطلب دچار مشکل می‌شوم. گوینده متنی را که می‌خواند باید حس کند و در آن صورت می‌تواند به شنونده انتقال دهد؛ بنابراین در مرحله اول فهم مطلب، بعد بیان مطلب برای مخاطب است. گوینده‌هایی موفق هستند که مطلب را بفهمند و بتوانند آن را به دیگران القا کنند.

می‌پرسم چگونه در کارتان تفاوت ایجاد می‌کنید که حافظی می‌گوید: اجرای من در «راه‌شب» متفاوت با بخش عصرگاهی و نیمروزی است یا اگر برنامه «جهان سیاست» را گوش کنید، لحن متفاوت است. تقریبا نیم‌پرده‌ای ارتفاع صدا بالاتر و جدی‌تر است، چون مطلب سیاسی می‌خوانم. وقتی در رادیو پیام، شعر می‌خوانم طبیعی است احساس در آن بیشتر دخالت دارد و متن هم لطیف‌تر است. نوع زمان، مخاطب و نوع مطالب به گوینده می‌گوید چگونه برنامه را اجرا کند.